Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
194 ildə Gilandan Göyçə dənizinə (gölünə-Z.B.) doğru hərəkət etdiyi vaxtda xəlifət əl-xüləfa Xadim bəy də onunla birlikdə olmuşdu (115, v.l2a, 17a). 1500-cü il Cabanı savaşından sonra o Xəzər dənizi kənarında Səfəvilərə qarşı qoşun toplayan Şeyxşah ibn Fərrux Yasərə qarşı göndərilmişdi. Əbdi bəy Şirazi Xadim bəyə xəlifət əl- xüləfa mənsəbinin məhz bu zaman verildiyini qeyd edir (28, 32). Şeyxşaha qarşı göndərilən xəlifət əl-xüləfa onun üzərində qələbə çalıb, Şəhrinovu aldıqdan sonra Bakı müharibəsinə sufiləri ilə daxil olur və Bakı da tutulduqdan sonra o bir müddət adları çəkilən bu iki mahalı hakim hüquq ilə idarə etmişdir. Xüləfa bəy 1514-cü ildə Çaldıran döyüşündə öldürülmüşdür (115, v.43b, 55b; 20, 52). Dövlətin mühüm dayaqlarından biri olan xəlifət əl-xüləfa bu vəzifəyə Şahın fərmanı ilə təyin edilirdi. H.945 (1538-39)-cu ildə Şah Təhmasibin Mövləna Rəziəddin Məhəmmədin xəlifət əl-xüləfa qoyulması ilə bağlı fərman verməsi bəllidir. Bu fərmanda göstərilir ki, xəlifət əl-xüləfa dini yığıncaqları keçirməli, əhalini pis işlərdən çəkindirməli, məscid binalarını, mədrəsələri, təkiyyələri, müqəddəs məzarları təmir etdirməli və müsəlmanları dini vəzifələri yerinə yetirməyə yönəltməlidir... Fərmanın sonunda göstərilirdi ki, hör- mətli seyidlər, qazılar, hakimlər, vəzirlər, kələntərlər, digər şəxslər ondan başqa hökm tələb etməsinlər (91, №2, 99). Bu fərmandan aydın olur ki, dövlət aparatında çox geniş hüquqları olan xəlifət əl- xüləfa ilə Şah arasında körpü salan başqa bir məmura heç bir vaxt ehtiyac olmamış və onlar birbaşa əlaqədə idilər. Buradan Röcer M.Seyvorinin vəkil-i nəfisi nafis-i humayunun Şahla xəlifət əl- xüləfa arasında vasitəçiliyi haqqında yazısının yanlışlığı tam üzə çıxır. O, 1508-ci ildən 1524-cü ilə kimi, yəni I Şah İsmayılın vəfatına qədər beş nəfərdən çox farsın «uğurla» vəkil vəzifəsini tutduğunu yazır. Onun fikrincə qızılbaşların vəzifədən uzaqlaşdırıl- ması Şahın bir yandan onları hakimiyyətdən silmək, o biri yandan isə dövlətdə xoşa gəlməyən türk və iran elementlərini birlikdə əritmək arzusu ilə izah edilməlidir (211, 498). Müəllif daha sonra belə bir cəhdin baş tutmadığını yazsa da, onun irəli sürdüyü mülahizə əslində yanlışdır. Ona görə ki, əvvəla, I Şah İsmayılın sayca türk olmayan bir neçə əsilzadəni vəkil təyin etməsini qızıl- 195 başların hakimiyyətdən silinməsi cəhdi ilə bağlamaq düzgün deyil- dir. Belə olsaydı, I Şah İsmayılın dövründə Şamlılardan Hüseyn bəy Lələ, Rumlulardan Div sultan vəkil vəzifəsini tuta bilməzdilər. I Təhmasibin (1524-1576) hakimiyyəti illərində isə vəkilin bir qayda olaraq Qızılbaş əyanlarından seçildiyi məlumdur (24, 49-53). Hələ I Şah İsmayıl hakimiyyətə keçməmişdən bir qədər əvvəl təşkil etdiyi saray təşkilatı da bütövlükdə Azərbaycan türk tayfa başbilənlərindən ibarət idi (20, 40-41; 115, 43a-43b). I Şah İsmayıl hakimiyyətə keçdikdən sonra mərkəzdə və yerlərdə vəzifələrə Azərbaycan türklərinin təyin olunması Səfəvilərin hakimiyyətinin sonuna qədər davam etmişdir. O, XV yüzilliyin sonundakı dağınıqlığı aradan qaldırıb, hakimiyyətə keçərkən Azərbaycan türk dilini də dövlət, saray, rəsmi diplomatiya dili yüksəkliyinə qal- dırımşdı. İ.P.Petruşevski bu barədə yazır ki, Səfəvilər sarayında və orduda da Ön Asiyanın bütün türkdilli tayfalarına aydın olan Azərbaycan dilində danışılırdı. Qızılbaş tayfalarından heç biri fars- lara qarışmamış və onların dilini qəbul etməmişlər. Onlar Azərbay- can hüdudlarından kənarda da yayılmış Azərbaycan dilində danı- şırdılar. Səfəvilər də bu dildə danışırdılar. I Şah İsmayıl (1487- 1524) Xətayi ayaması ilə bu dildə şeir yazırdı (181, 71, 79). Bütün bunlar Seyvorinin mülahizələrinin düzgün olmadığını göstərir. Ancaq iş bundadır ki, iqtisadi inkişafa uyğun üstqurumda genişlən- mə ilə yanaşı, dini və siyasi idarələr bir-birindən getdikcə uzaqlaş- mağa başlamışdılar. Mülki və dini idarələrin vəzifələrinin getdikcə yığcam şəklə düşməsi xəlifə institutuna və xəlifət əl-xüləfanın dövlətdə nüfuzuna təsirsiz qalmırdı. Xəlifə institutunun başçısı xəlifət əl-xüləfanın dövlətin siyasi həyatında rolu getdikcə azalmaq- da idi. Ancaq vaxtilə siyasi hakmiyyət uğrunda mübarizədə aparıcı qüvvə kimi çıxış etmiş sufilər pirdən sonra ikinci başbilən sayılan xəlifət əl-xüləfa hüquqlarındakı dəyişikliklərlə hesablaşmırdılar. Dövrün qaynaqlarında II Şah İsmayıl (1576-1577) ilə xəlifət əl- xüləfa Hüseynqulu Rumlu arasında baş vermiş faciəli hadisə təsvir olunur. Hüseynqulu Rumlu hələ şah Təhmasib dövründə xəlifət əl- xüləfa təyin olunmuşdu. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, nə bayrağa, təbilə, nə də hərbi dəstəyə malik olmamasına baxmayaraq, çox 196 nüfuzlu olmaqla Diyarbəkr və Kiçik Asiyadan gələn sufilər ona tabe idilər. İsmayıl Mirzə hakimiyyətə keçənə qədər əmrlər hər gün Hüseynqulu xüləfanın evinə toplaşaraq onunla məsləhət edirdilər (80, 105, 140, 197). Şah Təhmasibin vəfatına kimi Rumlu, Əfşar, Təkəli tayfalarının başçıları İsmayıl Mirzənin tərəfdaşları kimi çıxış etmişdilər ki, onların içərisində ən nüfuzlusu Hüseynqulu xüləfa Rumlu idi. O, Səfəvi sarayında xəlifət əl-xüləfa vəzifəsini icra edir və Səfəviyyə təriqəti üzrə Şahın naibi hesab olunurdu. Şah, yaxud mürşid-i kamildən sonra xəlifələr xəlifət əl-xüləfanın hökmlərini Şahın buyruqları kimi qəbul edərək ona itaət edirdilər. Şah Təhmasib vəfat etdikdə on min nəfərə yaxın sufi mərkəzə toplaşıb Hüseynqulu xüləfanın göstərişlərini gözləyirdilər (133, c.I-II, 32- 33). İyirmi ilə qədər Qəhqəhə həbsxanasında dustaq olmuş İsmayıl Mirzə 1576-cı ildə hakimiyyətə keçdikdən sonra ətrafındakı sədaqətli adamlara da şübhə ilə yanaşmış və şəxsi mənafeyinə qorxu törədə biləcək hər kəsi məhv etməyə başlamışdı. Çox keçmədən xüləfa da onun şübhələrinin qurbanı oldu. Bu barədə «Tarix-i alam ara-yi Abbasi» daha ətraflı məlumat verir. İsmayıl Mirzə Xüləfaya öz inamını itirmişdi və əmr etdi ki, o ancaq «mənsəb-i ali-yi vəkalət-i divan-i ala və naebati-yi nəfs-i humayün», yəni Şahın naibi idarəsini özünə götürsün, əks halda xəlifət əl-xüləfa idarəsi başqasına veriləcək. İsmayıl belə fikirləşirdi ki, nə qədər ki, sufilər xüləfanı (Hüseynqulunu) özlərinə xəlifə, mürşid-i kamilin naibi hesab edirlər, onun (Şahın) əmrləri ikinci dərəcəli olacaqdır. Bu vaxt Qəzvində 10.000 nəfər sufi var idi və xüləfa hakimiyyətə onların köməyi ilə təsir edirdi. İsmayıl xüləfanı sınaqdan keçirmək qərarına gəldi və ona dedi: «Sənin hakimiyyətin həddini keçib, sən ancaq vəkil-i divan-i alini özünə götürməlisən». Hüseynqulu cavab verdi: «Mən xəlifət əl-xüləfanın mövqeyindən geri çəkilməyəcəyəm və vəkil vəzifəsi də buna əlavə edilsə lap yaxşı olar. Əgər bu mümkün olmasa, mən ancaq vəkalət ilə razılaşmayacağam». Ona görə ki, o öz xüləfalığını vəkillikdən üstün bilirdi. İsmayıl Mirzə bu sözlərə kədərləndiyini bildirdi. O, Rumlu əmirlərinə üzünü tutaraq dedi: «Sufi təcrübəsindən və Səfəvi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|