Müasir dövrdə istehsalatda hər hansı səviyyədə qəbul edilən qərar və təlimatlar, işçilərin

О
2
+hv =O+O
O
2
+O+М=O
3
+М
Murada M – atmosferdə olan hər hansı bir komponentdir (oksigen və ya azot).
Ozon və atom şəkilində olan oksigen atmosfer oksigeninin təsirinə məruz qaldıqda
aşağıdakı reaksiya baş verir.
О
3
+hv =O
2
+O
O
3
+O=2O
2
O+O+M=O
2
+M
Bu reaksiya “Çepmen sikli” adlandırılır.
Ozon qatının qalınlığı normal şəraitdə 2,5-5 mm arasında olur. Onun 40-50% azalması
“Ozon yarığı” sahəsi adlandırılır.
Ozon qatının dağılma səbəbi stratosferə olan xlorflorkar- bon (XFK) birləşmələrinin
təsiridir. Bu nəticəyə, birinci dəfə 1974-cü ildə Amerikan alimləri Ş.Roulend və M.Molina
gəlmiş və buna görə də, onlara Nobel mükafatı verilmişdir. XFK atmosferin yuxarı qatına
qalxaraq ozon qatını dağıdır. Ozon qa- tı yer kürəsini ultrabənövşəyi şüalardan mühafizə edir.
Ozon qatının dağıdan Freon F-11 ve F-12-nin təsir müddəti 70-100 ildir.
XFK yüksək stabilliyə malik olan birləşmədir. O, atmosferin aşağı qatında günəş şüalarının
uzun dalğalarını udmaq və unların təsirinə məruz qalmaq qabiliyyətinə malik deyillər. XFK
atmosferin yuxarı qatına qalxaraq, qısa dalğalı şüalar təsirindən öz tərkibində olan xloru ayırır.
Ayrılmış xlor və O
3
reaksiyaya girir:
Сl+O
3
=СlO+O
2
СlO+O=Сl+O
2
Ayrılmış bir atom Cl 100000 molekul О
3
dağıtmaq qabiliyyətinə malikdir. Stratosferdə
ozonun azalması insanlarda dəri xərçənginin və gözlərdə katarakt xəstəliyinin yaranmasına səbəb
olur. BMT-nin rəsmi məlumatına görə ozon qatının 1% azalması 100 min katarakt xəstəlinin və
10 min dəri xərçənginin yaranmasına səbəb olur. Amerikan alimləri müəyyən etmişlər ki,
ozonun hər bir azalma faizi ekvator zonasında xəstəliklərin 4-5% artmasına, insanların və
heyvanların xəstəliklərə qarşı immunitetlərinin azalmasına səbəb olur. Son 10 il ərzində
Amerikada “melanoma” adlandırılan dəri xərçənginə tutulanların sayı 3-7% artmışdır.
Ozonun azalması atmosferin parnik effektinin artmasına, torpağın məhsuldarlığının
azalmasına, ətraf mühitin ümumi çirklənməsinə səbəb olur.
1985-ci ildə Venada ozon qatının mühafizəsi haqqında Konvensiya qəbul edilmişdir. 1987-
ci ildə isə Monrealda ozondağıdıcı maddələrin atmosferə atılmasının azaldılması haqqında
protokol imzalanmışdır. Buna baxmayaraq Dünya üzrə freonun 2/3 hissəsini işlədən Avropa
ölkələri bu qərarlara bu günə qədər tam riayət etmirlər.
Cənub yarım kürəsində “ozon yarığının” ümumi sahəsi 1995-ci ildə 10 min km
2
olmuşdur.
Amerika mütəxəssisləri belə hesab edirlər ki, əgər bütün ölkələr protokollara riayət etsələr onda
freonun atmosferə daxil olması dayandırılar və XXI əsin ortalarında 30 il bundan əvvəlki ozon
qatı bərpa olunar. Atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin zəhərlilik dərəcələri və onların
təhlükə törətmə sinfi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 3.2).

---

Ümumiyyətlə, bütün maddələrin buraxıla bilən qatılığı üçün ən aşağı qatılıq (təhlükə törədə
bilən) götürülür. İki cür buraxıla bilən qatılıq istifadə olunur. Maksimal birdəfəlik (20- 30
dəqiqəlik) və orta sutkalıq.
Müəssisələr üçün hər bir maddənin atmosferə atılan buraxıla bilən həddi müəyyən edilir
(ABH).
Qeyd etmək lazımdır ki, ABH təyin edilərkən atmosferə atılan zərərli maddənin qatılığı
yox, onun havada olan qatılığı əsas götürülür və normalaşdırılır.
Cədvəl 3.2.
Çirkləndiricilərin atmosferdə orta sutkalıq qatılığı
Havanı
cirkiəndirən əsas
maddələr
T
əh
lü
əi
i
k 
si
nf
ı
Göstərilən konsentrasiyadan
yuxarıda hava qatının vəziyyəti
Təhlükə
törədə bilən,
mq/m
3
Təhlükəli,
mq/m
3
Fövqalədə
təhlükəli,
mq/m
3
1
2
3
4
5
Qeyri üzvü tozlar
IV
0,15
0,75
3,75
Kükürd qazı
III
0,05
0,2
0,38
Azot oksidi
II
0,085
0,255
0,765
Karbon oksidi
IV
3,0
5,0
25,0
Кarbohidrogenlər
IV
1,5
7,5
37,5
His
III
0,05
0,25
1,25
Fenol
III
0,01
0,04
0,16
Qurğuşun
I
0,0007
0,00126
0,00224
Hidrogen sulfıd
II
0,008
0,024
0,072
Ammonyak
IV
0,02
1,0
5,0
Kükürd turşusu
II
0,1
0,3
0,9
Xlor turşusu
II
0,2
0,6
1,8
Formaldehidlər
II
0,012
0,036
0,108
Civə
I
0,0003
0,00054
0,00096
Flor birləşmələri
II
0,005
0,015
0,045
Atmosferə atılan buraxıla bilən hədd (ABH) aşağıdakı düsturlar vasitəsilə hesablanır.
İsti tullantılar üçün: