Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
2 
ÖdəniĢ  vaxtı  -  məhsulun  yüklənməsindən  və  xidmət  göstərildikdən  sonrakı  (bu 
avanslarm və kommersiya kreditlərinin qadağası mənasmı verir.) vaxt başa düşülür. 
Tədavülçünün  razılığı  (aksept)  -  bu  zaman  ödəniş  əsası  kimi  ödənişin  mənbəyi  - 
alıcınm  şəxsi  vəsaiti  və  ya  bank  krediti  kimi  çıxış  edən,  əhatə  dairəsi  əvvəlcədən 
müəyyən olunmuş nağdsız hesablaşmalar başa düşülür. 
Bütün  nağdsız  hesablaşmalar  yalmz  bankdaxili  dövriyyədə  istifadə  olunan  ödəniĢ 
sənədləri əsasında həyata keçirilir. 
HesablaĢmaların prinsipləri alıcınm alıcılıq və borcu ödəmə qabiliyyətini, ödəmənin 
xronoloji  növbə  pozuntularmm  hesablaşma  iştirakçılarımn  balans  ləğvinə  mənfi 
təsirini,  təcrübədə  hesablaşmaların  digər  müxtəlif  formalarmdan  və  ödəniş 
üsullarmdan istifadə imkanlarmı nəzərə alırdı. 
İqtisadiyyatda  bazar  münasibətlərinin  inkişafı  nağdsız  hesab-  laşmalar  sisteminin 
əsasım, eləcə də onlarm təşkili prinsiplərinin dəyiş- məsini tələb edirdi. 
Hesablaşmalarm  konkret  formaları,  ödəniş  üsulları,  müqavilədə  təşkilat  tərəfindən 
nəzərdə tutulur. Müqavilədə hesablaşma şərti - daha əhəmiyyətli şərtlərdən biridir. 
Hesablaşmalarm  formasmm  seçimi  əmtəə  malımn  növü,  təlabat  və  onun  təklifı, 
kontragentlər  arasmda  təsərrüffat  əlaqələrinin  xarakteri,  yüklərin  daşmması  üsulu, 
kontragentlərin maliyyə durumu ilə təyin olunur. Bu seçim əmtəə malınm göndərilmə 
vaxtı ilə ödəniş vaxtı arasmdakı qarşılıqlı nisbətdən asılı olur. Nəticədə optimal seçim 
zamanı  müqavilədə  hesablaşmalarm  forması  öhdəliklərin  təminatı  vasitəsinin 
funksiyasmı yerinə yetirəcəkdir. 
Sahibkarlığm  bazar  münasibətlərinə  aid  nağdsız  hesablaşmalarm  bivinci  prinsipi, 
müştərilərin  vəsaitlərinin  qorunması  və  köçürülməsi,  üçün  yaradılan  bank 
hesablarmm həyata keçirilməsini təmin edir. 
Bazar  münasibətlərində  sahibkarlarm  bank  vasitəsilə  hesablaşmalarmm  aparılması 
iqtisadi  məqsədəuyğunluqdan  asılı  olmalı,  bazar  subyektlərinin  iqtisadi  sərbəstliyinə 
və onlarm şəxsi fəaliyyətinə görə maddi məsuliyyətinə uyğunlaşmalıdır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bazar  münasibətləri  şəraitində  nağdsız  hesablaşmalarm 
birinci prinsipi yalnız hüquqi şəxslərə deyil, fiziki şəxslərə də aid edilir. Əvvəllər isə 
nağd  və  nağdsız  pul  dövriyyəsi  qanun  çrəçivəsində  mövcud  olduğundan  bu  prinsip 
yalnız hüquqi şəxslərə aid edilirdi. 
Nağdsız  hesablaşmalarm  ikinci  prinsipinə  əsasən  hesabda  olan  ödənişlər  sahibkarm 
icazəsi  və  razılığı  ilə  müəyyən  edilən  növbəli  qaydada  və  hesabda  qalan  vəsaiti 
hesabma  həyata  keçirilir.  Hesabda  pul  vəsaitlərinin  çatışmamazlığı  şəraitində  pul 
vəsaitlərinin hesabdan köçürülməsi aşağıdakı qaydada həyata keçirilir: 
 
  -Birinci  növbədə  həyat  və  sağlamlığa  dəyən  zərərin  və  aliment  çərçivəsinə  aid 
tələblər  üçün  köçürülən  pul  vəsaitlərini  göstərən  icra  sənədlərinə  əsasən  köçürmə 
həyata keçirilir. 

 
İkinci  növbədə  işçilərə  azad  olunma  və  eləcə  də  əmək  müqaviləsi  ilə  çalışan 
işçilərin müavinətini ödəmək üçün ödənilməsi lazım olan pul vəsaitlərini göstərən icra 
sənədləri vasitəsilə köçürmə həyata keçirilir. 
KitabYurdu.az 
69
 

---

 
3 

 
Üçüncü növbədə əmək sazişi ilə işləyən şəxslərin müavinətlərini, təqaüd fonduna, 
sosial  sığorta  fonduna  və  əhalinin  məşğulluq  fonduna  aid  hesablaşmalar  aparılması 
üçün  lazımi  pul  vəsaitlərini  göstərən  ödəniş  sənədləri  vasitəsilə  köçürmə  həyata 
keçirilir. 

 
Dördüncü  növbədə  büdcə  və  büdcədənkənar  hesablaşmaları  əhatə  edən  ödəniş 
sənədləri vasitəsilə köçürmə həyata keçirilir. 

 
Beşinci  növdəbə  digər  maliyyə  tələblərinin  təmin  olunmasım  əks  etdirən  icra 
sənədləri vasitəsilə köçürmə həyata keçirilir. 
Altmcı  növbədə  təqvim  növbəliyi  qaydalarım  əks  etdirən  ödəniş  sənədləri  vasitəsilə 
köçürmə həyata keçirilir. 
Nağdsız  hesablaşmalarm  üçüncü  prinsipi  -  bazar  subyektləri  tərəfmdən  nağdsız 
hesablaşma  formasmm  sərbəst  seçilməsi  prinsipi  və  onlarm  saziş  münasibətlərində 
banklarm  müdaxiləsi  olmadan  bağlanan  təsərrüfat  müqavilələri  ilə  möhkəmlənmə 
prinsipidir.  Bu  prinsip  bütün  bazar  subyektlərinin  saziş  və  hesablaşma 
münasibətlərində  iqtisadi  sərbəstliyini  təsdiqləyir  (mülkiyyətçilik  formasmdan  asılı 
olmayaraq)  və  bu  münasibətlərin  nəticəsi  maddi  məsuliyyətin  yüksəlməsinə  gətirib 
çıxarır. Bank isə hesablaşmalarda yalnız vasitəçi rolunu oynayır. 
Dördüncü  prinsip,  təsərrüfat,  kredit,  sığorta  sazişləri,  Maliyyə  nazirliyi  təlimatları, 
müəssisə işçiləri ilə bağlanan müqavilələr, müavinətin ödənilməsinin təşkili ilə bağlı 
hesablaşmalarm  müəyyən  olunmuş  müddət  ərzində  həyata  keçirilməsi  prinsipidir. 
Təcrübədə vaxtmdan əvvəl, müddəti uzadılmış və müddəti keçmiş ödənişlərə də rast 
gəlinir. 
Vaxtındcm  əvvəl  ödəniĢ  -  müəyyən  olunmuş  müddətdən  əvvəl  maliyyə  öhdəçiliyinin 
yerinə  yetirilməsidir.  Müddəti  uzaddmıĢ  ödəniĢ  -  müəyyən  olunmuş  müddətdə 
maliyyə öhdəçiliyinin yerinə yetirilməsinin qeyri-mümkünlüyünü xarakterizə edir və 
vəsaiti  olan  şəxsin  razılığma  əsasən  ödənişin  ilkin  müddətinin  yeni  müddət  ilə  əvəz 
edilməsidir.  Müddəti  keçmiĢ  ödəniĢlər  -  tədavülçünün  vəsaitinin  çatışmamazlığı  və 
müəyyən  olunmuş  ödəniş  müddəti  başa  çatdıqdan  sonra  bank  və  kommersiya 
kreditləri almağmm qeyri-mümkünlüyü nəticəsində əmələ gəlmişdir. 
BeĢinci prinsip - ödənişlə təmin olunma prinsipi ödənişin müd- dətlik prinsipi ilə sıx 
bağlıdır, belə ki, ödənişin təmin olunması ödəyicinin dövriyyə vəsaitlərinin çoxluğuna 
əsasən  müddətli  olaraq  həyata  keçirilir  və  bu  vəsaitlər  maliyyə  vəsaitini  alan  şəxsə 
olan borclarm ödənilməsi üçün istifadə olunur. 
Ödənişlərlə təmin olunma prinsipi ödənişin zəmanətini yaradır, təsərrüfatda ödənişin 
nizam-intizammı  və  eləcə  də  hesablaşma  iştirakçılarmm  ödəniş  və  borcu  ödəmə 
qabiliyyətini məöhkəmləndirir. 
Hesablaşmalarm bütün prinsipləri bir-biri ilə sıx bağlıdır. 
Nağdsız  hesablaşmalar  ilə  bağlı  bütün  əməliyyatlar  hesablarda  -  bank  tərəfindən 
müştərilərə  açılan  cari  və  digər  hesablarda  öz  əksini  ta-  pır.  Hər  bir müəssisə  və  ya 
təşkilat  bankda  yalmz  bir  əsas  hesaba  malik  ola  bilər  -  cari  və  yaxud  hesablaĢma 
hesablaru 
KitabYurdu.az 
70
 

---