Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

I dərəcəli kapital bankm əsas kapitalı hesab olunur və onun məbləği (aparılan “tutulmalardan” 
sonra) bankm hesablanmış məcmu kapitalmda 50 faizdən az olmamalıdır.
 
•
 
dərəcəli kapitala aşağıdakı komponentlər daxil edilir: 
♦> dövriyyəyə buraxılıb tam ödənilmiş adi səhmlər (bankm geri aldığı adi səhmlər çıxılmaqla);
 
•
 
dövriyyəyə buraxılıb tam ödənilmiş qeyri-kumulyativ müddətsiz imtiyazlı səhmlər; 
•
 
səhmlərin emissiyasmdan əmələ gələn əlavə vəsait (kapital artıqlığı); 
•
 
keçmiş illərin bölüşdürülməmiş xalis mənfəəti; 
•
 
bankm konsolidasiya olunmuş törəmə cəmiyyətlərində azlıq təşkil edən səhmdarlarm 
(payçılarm) kapitah. 
Keçmiş illərin bölüşdürülməmiş xalis mənfəətinə aşağıdakılar daxil edilir:
 
•
 
cari ilin zərəri çıxılmaqla bütün əvvəlki illərin yığılıb bölüşdürülməmiş mənfəəti; 
•
 
kapital ehtiyatları, yəni əvvəlki illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti hesabına yaradılmış 
fondlar. 
•
 
dərəcəli kapital əlavə kapitaldır. Bankm hesablanmış məcmu kapitalmda II dərəcəli kapitalm 
məbləği I dərəcəli kapitalm məbləğindən (aparılan “tutulmalardan” sonra) çox olmamalıdır. Bundan 
artıq olan hissə məcmu kapitahn hesablanması zamanı nəzərə alınmır. 
II dərəcəli kapitala aşağıdakı komponentlər daxil edilir:
 
•
 
cari ilin bu tarixə olan mənfəəti; 
•
 
ümumi ehtiyatlar (balans aktivlərinin və balansdankənar öhdəliklərin risk dərəcəsi üzrə 
ölçülmüş məbləğinin (aparılan «tutulmalar»dan sonra) 1,25 faizinədək, lakin “adi” ehtiyatlarm 
məbləğindən çox olmayan hissəsi); 
•
 
kapitalm digər komponentləri. 
Onların kafıliyinin qiymətləndirilməsi üçün aktivlərin və balansarxası öhdəliklərin (balansın ümumi 
məbləğindən istifadə nəzərdə tutulmur) tərəziyə qoyulması seçilmişdir. 
•
 
dərəcəli kapital qeyd etdiyimiz kimi, adi səhmlərdən, toplanmasım nəzərdə tutmayan 
dividentlərdən, bölünməmiş mənfəət, müddətsiz imtiyazlı səhmlərdən, eləcə də konsolidasiya 
olunmuş törəmə şirkətlərin nəzarətsiz səhm paketindən qeyri-maddi, gözə çarpmayan əsas kapitalın 
çıxılması ilə formalaşır. 
Banklara balanslarmda bankın və ya qeyri-bank şirkətinin nağd vəsaitlər ilə alışı zamanı meydana 
çıxan hiss olunmayan, gözə çarpmayan əsas kapitalı əks etdirməyə icazə verilir. Yeni beynəlxalq 
standartlar bankm əsas kapitalmm tələb olunan minimum həcminin təyin olunması zamanı onun hiss 
olunmayan kapitalmm bütöv kapitaldan çıxılmasını nəzərdə tuturlar.
 
•
 
dərəcəli kapital (əlavə) fəal əməliyyatlar üzrə ümumi itkilərə dair ehtiyatlardan, kreditlərin 
ödənilməsi üzrə ehtiyatlardan, kumulyativ, müddətli imtiyazlı səhmlərə dair ehtiyatlardan, 
subordinasiyalı borca dair ehtiyatlardan ibarət olur. 
Yeni beynəlxalq kapital standartları imkan yaradır ki, subordinasiyalı borc öhdəliklərinin beş illik 
orta ödəniş müddətli olması ilə yanaşı zəruri əlavə kapitalm mənbəyi də hesab olunsun. Lakin əlavə 
kapitalm formalarmdan heç biri əsas kapitahn 50%-dən çox hissəsini təşkil edə bilməz. 1992-ci ildən 
sonra kreditlərdən və icarədən yaranan itkilərin ödənilməsinə dair ehtiyatlar əlavə kapitalm bir 
hissəsi hesab olunur və onlar ümumi ehtiyatlar olub, risk üzrə hesablanan 1,25%-dən çox bank 
aktivlərini təşkil etmir.
 
II dərəcəli kapitalm komponentləri Bazel müqaviləsini imzalamış tərəflər vasitəsilə sərbəst şəkildə 
tənzimlənir. Bu zaman II dərəcəli kapi- tal I dərəcəli kapitalm 100%-dən artıq ola bilməz.
 
II dərəcəli kapitala daxil olan ehtiyatlar borclarm qaytarılmaması zamanı 1992-ci ildən etibarən 
məhdudlaşdırılır. Riskə görə hesablanan aktivlərin 1,25%, ödəniş müddəti başlanana qədər 
amortizasiyaya mə- ruz qalan ikinci borcların və orta müddətli imtiyazlı səhmlərin ümumi məbləği I 
dərəcəli kapitalm 50%-dən artıq ola bilməz. II dərəcəli kapita- lm digər komponentləri 
məhdudiyyətlərə malik olmur və müəyyən olunmuş normativlərdən kənara çıxan bütün məbləğlərə 
yol verilsə də, onlar kapital kimi nəzərə almmır.
 
31 dekabr 1992-ci ilə kimi qüvvəyə minmiş kapitala qarşı irəli sürülən yeni razılaşdırılmış tələblər 
növbəti şəkildədir:
 
1)I dərəcəli kapitahn riskə görə hesablanan aktivlərə və balan- sdan kənar əməliyyatlara qarşı nisbəti 
4%-dən az olmamalıdır; 
2)Əsas kapitalm (yəni I və II dərəcəli kapitallarm məbləği) riskə görə hesablanan bütöv aktilərə və 
balansdan kənar əməliyyatlara qarşı 
KitabYurdu.az 
60
 

---

 
nisbəti 8% -dən az olmamaıdır.
 
Müqavilə həmçinin 1990-cı ildən 1992-ci ilə kimi keçid dövrünü nəzərdə tuturdu və bu dövr ərzində 
bu göstəricilər 3,65 və 7,25% təşkil edirdi.
 
Bazel komitəsi tərəfindən təklif olunan kapitalm kafiliyinin müəyyən olunmasma yanaşma üsulu 
növbəti əsas xüsusiyyətlərə malik idi:
 
•
 
bankm «real» kapitalını xarakterizə edirdi; 
•
 
bank strategiyasmm yenidən nəzərdən keçirilməsinə və minimal kredit zamanı kreditləri 
həddən artıq artırmaqdan imtinaya yardım edirdi və bu zaman üstünlük kredit portfelinm həcminə 
deyil, onun key- fiyyətinə verilirdi; 
•
 
bankm risksiz fəaliyyətinin payının artımma yardım göstərirdi; 
•
 
höküməti banklarm fəaliyyətinin reqlamentasiyasını (nizama sahnmasmı, müəyyən qaydaya 
tabe olunmasmı) azaltmağa çağırırdı. Çünki burada özünü tənzimləmənin bir çox elementləri təzahür 
edir; 
•
 
balansdan kənar öhdəliklər üzrə riskləri nəzərə almaq imkam verirdi; 
•
 
müxtəlif ölkələrin bank sistemlərini müqayisə etməyə icazə ve- 
rirdi.
 
O bank kapitalmm kafiliyinin hesablanması ilə bağlı təklif olunan metodun bütün bu üstün cəhətlər 
ilə yanaşı bir sıra çatışmamazlıqlara malik idi. Xüsusilə də:
 
•
 
dərəcələr üzrə kapitalm elementlərinin təyin olunmasmda ki- fayət qədər dəqiqliyin yoxluğu. 
Bu isə ayrı-ayrı banklar tərəfindən kapi- tala qarşı irəli sürülən tələbləri yumşaltmağa icazə verirdi; 
•
 
risk dərəcəsi üzrə aktivlərin kifayət qədər differensiya olunma- ması, dəqiq desək 
təbəqələşdirilməməsi; 
•
 
əməliyyatların ayn-ayrı növləri üzrə ehtiyatlara qarşı irəli sürülən tələblərin azaldılması; 
•
 
yalnız kredit riski üzrə kapitalm kafiliyinin qiymətləndirilməsi- nə istiqamətlənmə; 
•
 
bankm fəaliyyətində çox vacib əhəmiyyətə malik olan bazar və faiz risklərindən kapitalm 
məbləğinin asılılığmm yoxluğu. 
1997-ci ilin iyul aymda faiz və bazar risklərini nəzərə almaqlcı bank kapitalın kafiliyinin 
hesablanması məqsədilə kapitalın səviyyəsinə qarşı irəli sürülən tələblər haqqmda Müqaviləyə dair 
düzəlişlər qəbul olun- muşdur. Bu düzəlişlərə müvafiq olaraq bank nəzarəti orqanları tərəfm- dən 
müəyyən olunan müddətdə banklar kredit risklərinə əlavə olaraq kapitalm kafıliyi normativlərini 
bazar risklərinə korrektə edərək bazar risklərini və kapitalm kafıliyi normativlərini təyin etməli idilər.
 
Bazar riski - bazar qiymətlərinin səviyyəsinin dəyişilməsi nəticsində balans və balansdan kənar 
mövqelərə dair itkilərin yaranması ris- kidir. 
Bu tələblər risklərin növbəti növlərinə də şamil olunmuşdur:
 
•
 
faiz dərəcələrinə əsaslanan borc vasitələri və ticarət əməliyyat larının portfelində pay ilə 
əlaqədar risklər; 
•
 
bankm bütün əməliyyatları üzrə (qiymətli metalların alqı- satqısı) valyuta və əmtəə riski. 
Beləliklə, 1988-ci ildə 1997-ci ilin sonrakı əlavəsi ilə kapitalın stan- dartı haqqmda vahid müqavilə 
(Bazel 1) kapitalm məbləğinin və riskə görə hesablanan aktivlərin müqayisəsinə istinad edərək 
kapitalın qiymət- hndirilməsini nəzərdə tutmuşdur.
 
Bu müqavilə Milli Bank sisteminin sabitliyinin möhkəmləndirilmə- si, banklar üçün vahid «oyun 
qaydalarmm» yaradılması məqsədi daşıy- araq, kredit təşkilatlarmm fəaliyyətinə təsir göstərmişdir. 
Belə ki:
 
•
 
kapitalm payınm artımmı təmin etmişdir (1988-ci ildən 1996-cı ilə kimi orta hesabla səkkiz il 
ərzində 1,2 dəfə); 
•
 
kapitalm artımı onun iqtisadi artım dövründə çoxaldılması və riskli aktivlərin həcminin 
azaldılması yolu ilə əldə olunmuşdur (tənəzzül dövrü); 
•
 
kapital standartmm qüvvəyə minməsi yüksək riskli kapital qoyuluşlarma malik bankları 
stimullaşdırmamışdır; 
•
 
banklar müqavilə tərəfindən qoyulan məhduddiyyətlərdən qaçmaq üçün kapital arbitrajmm 
müxtəlif növlərini istifadə etməyə baş- lamışdırlar. 
Bank tənzimlənməsində müasir ənənələr (çevikliyin, dəqiqliyin ar- tımı, tənzimlənmənin 
deformallaşması) kapitalm qiymətləndirilməsi standartlarmm dəyişilməsi zərurətini şərtləşdirmişdir. 
Bu isə Bazel ko- mitəsi tərəfindən kajiliyin qiymətləndirilməsinin yeni sistemmm bəyənil- məsi 
KitabYurdu.az 
61
 

---