Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

zamanı, yəni 2000-ci ildə mümkün olmuşdur (Bazel 2). Bu sistem bank işi sahəsində yeni 
standartlara riayət olunması istiqamətində işlə- nib hazırlanmışdır. O, kapitalm qiymətləndirilməsinə 
dair müxtəlif ya- naşma üsullarmdan ibarət olub (standartlaşdırılmış, xarici, daxili rey- tinqlər - İRB) 
tənzimlyici orqanlarm diqqətini kredit təşkilatlarmm risk səviyyələrini daha tam və dəqiq şəkildə 
nəzərə almaq zərurətinə yönəl- tmişdir.
 
Metodoloji prinsipə əsasən yeni qiymətləndirmə sistemi kapitalm kafiliyinin qüvvədə olan praktiki 
qiymətinin islahatlara uğraması zama- m istiqamətləndirici sistem kimi qiymətləndirilə bilər. Bu 
növbəti hallar ilə şərtləşdirilmişdir:
 
müasir şəraitdə artmaqda olan bank işinin mürəkkəbliyi və kompleksliyi nəzarət orqanlarmdan 
kapitalm kafiliyinin qiymətləndi- rilməsi sisteminin kredit təşkilatlarmm konkret fəaliyyət şəraitinə 
 
uyğunlaşmalarmm artımı istiqamətində təshih edilməsıni tələb edir;
 
•
 
kapitahn qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan modellərin saymın artırılması bu şəraitdə 
hərəkətin əsas istiqaməti olur; 
•
 
yeni modellərin tətbiqi onlarm nəzəri və praktiki əsaslandırıl- malarmdan asılı olur. 
 
                  5 .KOMMERSİYA BANKLARININ CƏLB OLUNMUŞ VƏSAİTLƏRİ  
 
Cəlb olunmuş vəsaitlər bank ehtiyatlarmın ümumi məbləğində ən üstün yerlərdən birini tutur. Onlar 
müxtəlif banklar üzrə 75% və daha çox paya malikdirlər. Bazar münasibətlərinin inkişafı ilə cəlb 
olunmuş ehtiyatlarm strukturu əhəmiyyətli dəyişiliklərə məruz qalmışdır. Bu isə köhnə bank sistemi 
üçün fıziki və hüquqi şəxslərin müvəqqəti olaraq sərbəst pul vəsaitlərinin yeni, qeyri-ənənəvi 
akkumulyasiyası üsullarmm meydana çıxması ilə əlaqədardır.
 
Dünya bank təcrübəsində cəlb olunan bütün ehtiyatlar onların ak- kumulyasiyası üsuluna görə 
növbəti şəkildə qruplaşdırılırlar:
 
1)depozitlər; 
2)qeyri-depozitsiz cəlb olunan vəsaitlər. 
Depozitlər - müştərilər, yəni fıziki və hüquqi şəxslər tərəfındən banka təqdim edilən və hesablaşma 
rejiminə və bank qanunvericiliyinə uyğun olaraq banklar tərəfmdən istifadə olunan pul vəsaitləri 
olub, kommersiya banklarmm cəlb olunmuş vəsaitlərinin əsas hissəsini təşkil edir.
 
Bank cəlb olunmuş qeyri-depozit vəsaitləri borc şəklində və ya xüsu- si borc öhdəliyinin pul 
bazarmda satışı yolu ilə alır. Bank ehtiyatlarınm qeyri-depozit mənbələri depozitli mənbələrdən ilk 
növbədə, şəxsləndi- rilmiş xarakterə malik olmamaları ilə fərqlənirlər. Yəni onlar bankm konkret 
müştərisi ilə assosasiya olunmur, əksinə bazarda rəqabət əsa- smda əldə olunurlar. İkincisi, bu 
vəsaitlərin cəlb olunması təşəbbüsü bankın özünə məxsus olur.
 
Cəlb olunmuş qeyri-depozit ehtiyatlardan əsas etibarilə iri banklar istifadə edir. Qeyri-deposit 
vəsaitləri iri məbləğlər ilə əldə olunur və on- ları topdansatış xarakterli əməliyyatlar adlandırırlar.
 
Müasir bank təcrübəsi bank müştərilərinə açılan depozitlərin və depozit hesablarm müxtəlifliyi ilə 
xarakterizə olunur. Bu, bankm seq- mentli yüksək rəqabətli bazar şəraitində müştərilərin müxtəlif 
qrupları- mn bank xidmətlərinə olan tələbatmı tam şəkildə təmin etmək və onla- nn əmanətləri ilə 
sərbəst pul kapitallarmı bank hesablarma cəlb etmək ilə əlaqədardır. Müştərilərin pul vəsaitləri ilə 
əməliyyatlarm həyata keçi- 
 
rilməsinin məcburi şərtlərindən biri bank yatırımı haqqmda müqavilə- nin yazılı şəkildə 
bağlanmasmdan ibarətdir.
 
Bank müştərilərinin vəsaitlərinin cəlb olunması üzrə bağlanan müqavilələri onların müddəti, növləri, 
əmanətçilərin kateqoriyaları, və- saitlərin, ödənilən faizlərin köçürülməsi və almması şərtləri, bankm 
fəal əməliyyatları üzrə güzəştlərin almması imkanları üzrə təsnif etmək mümkündür.
 
Bank müştərilərinin vəsaitlərinin cəlb olunma müddətinə görə on- ları aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək 
olar:
 
•
 
hesablaşma və cari hesablarda vəsaitlər; 
•
 
tələbolunanadək hesablarda yerləşdirilən vəsaitlər; 

 
müddətli əmanətlər və depozitlər.
 
KitabYurdu.az 
62
 

---

Hesablaşma və cari hesablarda olan vəsaitlərin xarakterik xüsusiyyəti onlarm yüksək likvidlik 
qabiliyyətindən ibarətdir. Pul vəsaitləri hesablardan sahiblər tərəfmdən tələb olunmaları və ya 
hesablara daxil olmaları ilə bu cür hesablara köçürülür və ya hesablardan çıxarılır.
 
Beləliklə, cəlb olunan vəsaitlərin bu qrupu üçün fərqli cəhətlər aşağıdakılardır:
 
•
 
pullarm yatırılması və geri ahnması istənilən zaman hər hansı bir məhdudiyyət olmadan 
həyata keçirilir; 
•
 
hesabm sahibi hesabdan istifadə etməklə aylıq qəti müəyyən olunmuş faiz dərəcəsi əldə 
etdiyi üçün və ya hesab üzrə debet dövriyyəsinə dair faizə görə banka komissiya ödəyir; 
•
 
bank hesablaşma və cari hesablarda pul vəsaitlərinin qorunmasma görə aşağı faiz dərəcələri 
müəyyən edir. 
Bank əmanətinə dair müqavilənin bağlandığı müddətdən asılı olaraq:
 
•
 
tələbolunanadək depozitləri, 
•
 
müddətli depozitləri, 
•
 
əmanətləri fərqləndirirlər. 
Əgər pul vəsaitlərinin tələb olunmasınm konkret müddəti göstə- rilmirsə, o zaman bank müştərilərinə 
(hüquqi və fıziki şəxslərə) tələb olunanadək depozitlər açılır. Bank kartlarından istifadə etməklə 
hesablaşmalar üçün depozitləri tələb olunana kimi depozitin müxtəlif növlərindən biri hesab etmək 
mümkündür. Tələb olunanadək depozitin xüsusiyyətlərindən biri də hesab sahibinin hesablaşmalar 
aparmaq və nağd pullar almaq hüququdur. Bu zaman bir qayda olaraq nağd pul vəsaitlərinin 
alınmasma dair limit müəyyən olunur.
 
Bank kartlarmdan istifadə etməklə hesablaşmalar üçün depozitlərdə və tələbolunanadək depozitlərdə, 
hesablaşma, cari hesablarda vəsaitlərin qalıqları banklarm daha hərəkətli ehtiyatı hesab
 
 
olunur. Hesablarm sahibləri istənilən zaman vəsaitlərini hesablardan çıxara bilərlər. Bununla 
əlaqədar olaraq artıq qeyd olunduğu kimi banklar bu cür hesabların sahiblərinə cüzi faiz ödəyirlər. 
Lakin, onlarm yüksək likvidlik qabiliyyətinə baxmayaraq bu qrupun vəsitləri kommersiya bankları 
üzrə orta hesabla sabit ehtiyat kimi çıxış edir. Buna görə də, maliyyə baxımmdan daha sabit və daima 
hesablarmda pul vəsaitinə malik müştərilərdə maraqlı olan banklar hesablarm sahiblərinə əlavə 
xidmətlər təqdim etmək və xidmətin keyfıyyətini artırmaq yolu ilə müştəriləri cəlb etməyə cəhd 
göstərirlər.
 
Dünya bank təcrübəsində tələb olunandək adi depozit hesabları ilə yanaşı nau hesablar və təsdiq 
olunmuş çek hesabları kimi depozit hesablarmın növləri daha geniş vüsət almışdır (ABŞ).
 
Nay-hesablar -üçüncü şəxsin mənfəəti naminə hesablaşma sənədlərini siyahıdan silməyə imkan 
verən tələb olunanadək depozit hesablarıdır. Bu hesablar likvidlik prinsipini gəlirlərin faizlər 
şəklində alınması imkanı ilə uzlaşdırır. Nau-hesablar yalnız fərdi şəxslər və gəlirsiz şirkətlər üçün 
açılır.
 
Təsdiq olunmuş çek hesabları -təsdiq olunmuş çeklərin ödənilməsi üçün pul vəsaitlərini ayıran tələb 
olunanadək depozit hesablarıdır. Təsdiq olunmuş çeklər ödəniş üçün vəsaitlərin varlığı haqqmda 
bankm, üzərində xüsusi qeydlər apardığı çeklərdir.
 
Müddətli depozitlər - müqavilə vasitəsilə şərtləşdirilən müddətə daxil edilən hüquqi və fiziki 
şəxslərin pul vəsaitləridir. Kredit təşkilatları fiziki şəxslər ilə müəyyən müddətə əmanət müqavilələri 
bağlaya bilər. Milli təcrübədə fiziki şəxslər ilə bağlanan müddətli bank əmanəti müqavisinin 
xüsusiyyətlərindən biri də onlar üzrə vəsaitlərin sahiblər tərəfındən Azərbaycan Respublikasmm MM 
müvafıq olaraq müqavilə vasitəsilə müəyyən olunan müddətdən əvvəl tələb olunmasmdan ibarətdir. 
Əgər başqa hal depozit əmanətinin müqaviləsində şərtləş- diriməmişdirsə, o zaman hüquqi şəxslərin 
müddətli depozitləri üzrə pul vəsaitlərinin qaytarılması müddətin bitməsi ilə həyata keçirilir.
 
Müddətli depozit (əmanət) növbəti müddətlərdə daxil edilə bilər: 30 günə kimi, 31 gündən 90 günə 
kimi, 91 gündən 180 günə kimi, 181 gündən 1 ilə kimi; 1 ildən 3 ilə kimi; 3 ildən artıq.
 
Müddətli depozit və əmanətlər üzrə tələb olunanadək depozitlər- dən fərqli olaraq əmanətin 
məbləğindən və müddətindən asılı olaraq dəyişilən yüksəkfaizlər ödənilir.
 
Müddətli depozitlər cəlb olunan ehtiyatlarm daha sabit hissəsi olduqları üçün bu banklara 
kreditləşdirməni orta və uzun müddətə həyata keçirməyə imkan verir.
 
Yüksək rəqabət şəraitində kommersiya bankları faiz dərəcələrinin dəyişdirilməsi, köçürülən faizlərin 
kapitallaşdırılması yolu ilə müddətli 
 
KitabYurdu.az 
63
 

---