Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

•
 
Kredit və depozitlərin vəziyyəti ilə bağlı keçmiş və gözlənilən ənənələrin bank tərəfmdən 
təhlilinin yüksək keyfiyyəti. 
Yaponiyada, ABŞ və bir çox avropa ölkələrində nağd pul vəsaitlə- rinin axını əsasında bankların 
likvidliyinin qiymətləndirilməsi təcrübəsi daha daha geniş inkişaf etmişdir.
 
Yaponiyada kommersiya banklarmın likvidliyinin qiymətlən- dirilməsi metodikasım nümunə kinıi 
göstərək. Çünki likvidlik riski altm- da bankın likvid aktivlərinin və öhdəliklərinin həcminin müddətləri 
və məbləğləri üzrə qeyri-balanslılıq riski başa düşülür və aktivlər ilə passiv- 
lərin qrupları üzrə forması 3.3 cədvəldə verilən cədvəl kimi tərtib edilir.
 
Cədvəl 3.1.
 
Göstəricilər
 
Cari avda
 
/ 
aydan 
sonra
 
2 
aydan 
sonra
 
3 
aydan 
sonra
 
6 
aydan 
sonra
 
1 
ildən 
sonra
 
Dekada
 
I 
dekada
 
II 
Idekada
 
l.Ödənişmiıddəti üzrə öhdə-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
liklərin məbləği:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a)cəmi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
b)əvvəlki dövr ilə müqayi-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
sədə dəyişilik
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.Bankda mövcüd olan lik-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
vidlik aktivlərinin məbləği;
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a) cəmi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
b) əvvəlki dövr ilə müqayi-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
sədə dəyişilik
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nəticə (±)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Verilən müqayisənin nəticəsi likvidli vasitələrin çatışmamazlığı və ya izafıliyi haqqmda şəhadətlik edə 
bilər. Bu isə qeyri-balanslılıq riski- nin aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin müəyyən olunmasım nəzərdə 
tutur (banklararası bazarda yeni kreditlərin almması, qiymətli kağızla- rm satışı, öhdəliklərin 
müddətlərinin uzadılması və.s).
 
Bankm ay ərzində likvidliyinin qiymətləndirilməsi üçün likvidlik əmsalı hesablamr:
 
Əlik — 
Üt 
/ A 
üm 
x 100
 
(3.4)
 
Burada:
 
Əlik - ay ərzində likvidlik əmsalıdır;
 
Üt - dövr ərzində öhdəliklərin təminatı üçün vasitələrə olan ümumi tələbatdır;
 
A 
üm - tərəddüdlii faiz dərəcəsı ilə əlaqədar aktivlərin ümumi məb- ləğidir.
 
Bu göstəricinin qiymətləndirilməsi üçün əvvəlki dövrlər ilə müqay- isədə likvidli vasitələrin 
çatışmamazlığı ilə əlaqədar problemlərin miqya- smı və onlarm həlli reallığım aydmlaşdırmağa imkan 
verən səviyyənin müəyyən olunnıa ənənəsi vacibdir,-
 
Bir çox xarici ölkələrdə böyük əhəmiyyət banklarm ödəmə qabi- liyyətinin təminatı iiçün iri kredit 
risklərinin məhdudlaşdırılmasma verilir. 
ABŞ - da 70-ci illərin ortalarmda iki göstərici qanunibşdirilmişdir:
 
•
 
təqdim olunan kreditlərin nisbəti bankm kapitahndan 11 dəfə artıq olmamalıdır 
•
 
təqdim olunan kreditlərin kapitala qarşı nisbəti 0,1-dən artıq təşkil etməməlidir. 
Fransada eyni qrupun bir borc alan şəxsinə və ya biitün borc alan- larına təqdim olunan kreditin məbləği 
bankm xüsusi vəsaitlərinin məb- ləğindən 75% artıq olmamalıdır.
 
Almaniyada təqdim olunan kreditlərin və iştirakın məbləği bankm xüsusi vəsaitlərindən 18 dəfə çox 
olmamalıdır. Bankın xüsusi vəsaitləri- nin məbləğinin 15%-dən çoxunu təşkil edən beş iri kreditlərdən 
hər biri bankın xüsusi vəsaitlərindən 3 dəfə çox olmamah, bu beş kredit birlikdə isə bankın xüsusi 
KitabYurdu.az 
53
 

---

vəsaitlərindən 8 dəfə çox olmamahdır. Ən iri kredit bankm xüsusi vəsaitlərinin 75% -dən artıq 
olmamalıdır.
 
KitabYurdu.az 
54
 

---

 
MÖVZU3 .KOMMERSİYA BANKLARININ RESURSLARI  
                            PLAN 
1.KOMMERSİYA BANKLARININ RESURS QURULUŞU VƏ XARAKTERİSTİKASI 
2.BANKIN XÜSUSI KAPİTALININ MAHİYYƏTİ 
3.BANKIN XÜSUSİ KAPİTALININ KAFİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
4.BAZEL MÜQAVİLƏSİ 
5.KOMMERSİYA BANKLARININ CƏLB OLUNMUŞ VƏSAİTLƏRİ 
6.BANKLARARASI BAZARDA BORCLARIN ƏLDƏ OLUNMASI 
 
                1.KOMMERSİYA BANKLARININ RESURS QURULUŞU VƏ XARAKTERİSTİKASI
 
Təsərrüfat münasibətlərinin digər subyektləri kimi banklar da kommersiya və təsərrüfat fəaliyyət 
dairəsini təmin etmək üçün müəyyən miqdarda pul vəsaiti ehtiyatlarma malik olmalıdırlar.
 
Müasir şəraitdə iqtisadiyyatIN  inkişafı prosesində maliyyə ehtiyatlarınm problemi böyük əhəmiyyət 
kəsb edir. İqtisadiyyatm bazar müna-sibətləri modelinə keçidi bank işi üzərində inhisar münasibətini 
ləğv et- di. Bu isə öz növbəsində ikipilləli bank sisteminin təşkilinə, bankm vəsa- it mənbəyinin 
tərkibində əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxartdı. Bu cür vəziyyət əsasən aşağıdakılarla izah 
olunur:
 
Bankm vəsait mənbəyində dövlət fondunun fəaliyyəti məhdudlaş- dırıldı və mərkəzi bank ikipilləli 
bank sistemində I pillə hesab edildi;
 
Müxtəlif milkiyyət formalarma malik müəssisə və təşkilatlarm təş- kili sərbəst pul ehtiyatlarma malik 
mülkiyyətçilərin meydana çıxmasma şərait yaratdı.
 
Bu mülkiyyətçilər sərbəst olaraq şəxsi pul ehtiyatlarım harada və hansı üsullar ilə qoruyub saxlamaq 
məsuliyyətini öz üzərlərinə götürdü- lər ki, bunun da nəticəsində maliyyə münasibətləri sisteminə 
daxil olan kredit ehtiyatları bazarı yarandı. Qeyd etmək lazımdır ki, banklarm fəa- liyyət miqyası 
onun aktiv əməliyyatları vasitəsi ilə müəyyən olunur. Banklarm fəaliyyət miqyası maliyyə 
ehtiyatlarınm həcmindən asılıdır. Bu vəziyyət maliyyə ehtiyatlarmm cəlb edilməsi uğrunda 
banklararası rəqabəti genişləndirdi.
 
Qeyd edək ki, kredit ehtiyatları bazarı ilə bərabər qiymətli kağızlar bazarı da fəaliyyət göstərir. 
Burada banklar xüsusi, dövlət və koppora- tiv qiymətli kağızlarm alıcısı kimi çıxış edir. Sığorta, 
maliyyə və kredit müəssisələrinin mövcudluğu kredit ehtiyalan bazarmda rəqabəti fəal- laşdırır və 
banklar tərəfmdən sərbəst pul vəsaitlərinin toplanması pro- blemini kəskinləşdirir.
 
Kommersiya banklarmm resursları xüsusi və cəlb olıınmuş vəsaitlərin cəmini təşkil edir ki, onlardan 
da aktiv əməliyyatların aparılmasmda istifadə edilir.
 
Bankm xüsusi resurslarmm payma dünya bank təcrübəsinin tələb- lərinə cavab verən ehtiyatlar 
sistemi düşür. Bankm xüsusi ehtiyatlarmm lərkibinə məcmu kapital və fondlar daxil edilir. 
 
                   2.BANKIN XÜSUS İKAPİTALININ MAHİYYƏTİ 
Bankın xüsusi vəsaiti dedikdə müxtəlif fondlar nəzərdə tutulur. Bu fondlar bank tərəfindən onların 
maliyyə sabitliyinin, kommersiya və təsərrüfat fəaliyyətinin, həmçinin cari və ötən illərin fəaliyyəti 
nəti- cəsində əldə edilən gəlirin təminatı məqsədilə yaradılır.
 
Bankın xüsusi vəsaitinin quruluş tərkibi keyfıyyət etibari ilə eynicinsli deyildir. O, bəzi amillərdən 
asılı olaraq il ərzində dəyişkənliyə məruz qalır. Bu amillərə əsasən, aktivlərin keyfiyyəti, öz 
gəlirlərindən istifadə, bankm kapital bazasmm təminatmm sabitliyi siyasəti aid edilir.
 
Bankın xüsusi ehtiyatları müxtalif fondlardan təşkil olunur. Fond- lar müəyyən məqsədə xidmət 
edib, müxtəlif şəkildə formalaşmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Buraya nizamnamə fondu, ehtiyat 
fondu, xü- susi təyinatlı fond, iqtisadi stimullaşdırma fondları, yığım fondu, gəlir fondu, təhlükəli 
kreditlər üzrə itkilərin örtülməsi üçün nəzərdə tutulan fond və s. daxildir.
 
Nizamnamə fondu - banklarm hüquqi mülkiyyət forması kimi təşkilinin iqtisadi əsasım yaradır. 
Onun həcmi milli bankm normativ aktları ilə müəyyən olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu 
kapitalm həcminin müəyyən edilməsi 1989-cu ildə Avropa İqtisadi Birliyinin (AİB) əsas müzakirə 
predmeti oldu və həmin il nizamnamə fondunun həcmi 5 milyon EKY dəyərində qiymətləndirildi.
 
Ehtiyat fondu - bankın fəaliyyəti dövründə baş verən itkiləri aradan qaldırmağa imkan verir və 
sabitliyi təmin edir. Bu fond bankın sabit fəaliyyətini və kapitalm odekvatlılığmı təmin edir. Bütün 
KitabYurdu.az 
55
 

---