Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
şərtləşdirir. Buradan kafiliyin əsas prinsipi doğur:
 
Xüsusi kapitalın məbləği aktivlərin risk dərəcəsini nəzərə almaqla onların məbləğinə müvafiq 
olmalıdır.
 
Kommersiya bankları bütün bunar ilə yanaşı bankm həddən artıq «kapitallaşdırılmasmın», xüsusi 
vəsaitlərdə optimal tələbat ilə müqayi- sədə artıq sayda səhmlərin buraxılmasmm - eyni məna kəsb 
etdiyini və bank fəaliyyətinin nəticələrinə mənfı təsir göstərdiyini nəzərə alırlar. Səhmlərin 
buraxılması yolu ilə pul ehtiyatlarmm səfərbərliyə ahnması - bank üçün əksər hallarda kənar 
vəsaitlərin cəlb olunması ilə müqayisədə daha bahalı və çox zaman arzuolunmaz maliyyələşdirilmə 
üsuludur. Buna görə də, bir tərəfdən bank rəhbərləri və digər tərəfdən banklara nəzarət orqanları 
kapitahn məbləği ilə kommersiya bankmın fəaliyyəti- nin digər göstəriciləri arasmdakı optimal 
qarşılıqlı nisbəti tapmağa cəhd göstərirlər.
 
Bankm ehtiyatlarmda kapitahmn azalan payı tənqidə məruz qalır. Burada söhbət bankın əmanətçilər 
(və ya dövlət - depozitlərin sığorta sistemi zamam) qarşısmda həddən artıq məsuliyyətindən gedir. 
Bankm məsuliyyət dərəcəsi onun kapitalı ilə məhdudlaşdırıldığı halda, əmənatə- çilər və digər 
kreditorlar banka etibar etdikləri külli miqdarda pul vəsai- ti ilə riskə gedirlər.
 
Həmçinin bank kapitalımn artımma dair tələblər ilə şərtləşdirilən bir sıra amillər də mövcuddur:
 
•
 
bank aktivlərinin bazar qiyməti sənaye müəssisələrininkindən daha dəyişkən olub - faiz 
dərəcələrinin dəyişilməsi, borcalanlann kredit ödəmə qabiliyyətinin daha da pisləşməsi ilə dəyişilir; 
•
 
bank daha çox qısamüddətli borclarm daimi olmayan mənbə- lərinə arxalanır ki, onlarm 
çoxunu tələbə əsasən müsadirə etmək mümkündür. Buna görə də, siyasi və ya iqtisadi həyatm 
istənilən hadisə- si bank ehtiyatlarımn kütləvi axınma səbəb ola bilər. 
Məlum olduğu kimi XX-XXI əsrlərin hüdudlarmda kapitahn ak- tivlərə qarşı münasibəti banklar üzrə 
orta hesabla 20% təşkil edərək bu gün yalmz 8%-ə yaxm olur. Yəni bank sisteminin tədiyyə 
qabiliyyəti ris- ki vaxt keçdikcə artır, çünki aktivlərin keyfıyyəti kapitahn cüzi paymı kompensasiya 
etmək üçün zəruri səviyyədə yaxşılaşdırılmır.
 
Cəmiyyətin konkret kommersiya bankma və ümumilikdə bank sis- teminə qarşı etimadmm bank 
kapitallarmm adekvatlığı ilə təyin edilməsi faktı onu mərkəzi bankın timsalmda dövlətin nəzarəti 
altmda olan bir sıra göstəricilərlə uzlaşdırır. Kapitalın kafi səviyyəsinin dəstəklənməsi bank sisteminin 
sabitliyi şərtlərindən biridir.
 
Bankm və ya bank sisteminin malik olduğu kapitahn məbləğini dəqiq təyin etmək çətin olsa da, o 
əmanətçilərin və nəzarət orqanlarımn etimadım dəstəkəmək ilə bağlı artıq nəzərdən keçirilmiş 
funksiyalarm 
 
yerinə yetirilməsi üçün kifayət edir. Zəruri kapitalın məbləği bankın öh- dəsinə götürdüyü riskdən 
asılı olur. Əgər, məsələn bank tərəfindən təqdim olunan kredit böyük risk ilə əlaqədardırsa, o zaman 
bu daha çox kapital fondu tələb edir.
 
Bank zəruri kapitalın həcmini təyin edərək alternativ qarşısında qa
hr.
 
•
 
riskin artımı ilə bağlı kapitalı artırmaq, 
•
 
və ya vəsaitlərin riskin artımı ilə əlaqədar aktivlərə qoyulması. 
Beləliklə, bank kapitalmm adekvat (uyğun) olub-olmaması:
 
•
 
onun aktivlərinin keyfıyyətindən, 
•
 
idarəetmənin keyfıyyətindən, 
•
 
bankm daşıdığı risklərin məbləğindən 
•
 
fəaliyyət sahəsindəki siyasətdən asılı olur. 
Kommersiya bankları və cəmiyyət uzun müddət ərzində bankm və ya ümumilikdə bank sisteminin 
kafıliyinin yoxlanması zamanı tətbiq olunmalı normativlərin sistemini işləyib hazırlamağa cəhd 
göstərmişdir- lər.
 
Kapitalın kafilik göstəriciləri. Kapitalın depozitlərin məbləğinə qarşı
 
msbəti - daha çox istifadə olunan göstəricilərdən biridir. Bu göstərici ABŞ - da hələ XX əsrin 
əvvəllərində pul dövriyyəsinə nəzarət Xidməti tərəfindən geniş tətbiq olunmuşdur. Bankda 
depozitlərin məbləğinin 
10% 
kapitalm hesabma ödənilməsi müəyyən olunmuşdur. Bank şəxsi 
vəsaitləri hesabına əmanətlərin kütləvi axmınm başlanması zamanı əmanətlərin onuncu hissəsini 
ödəmək iqtidarmdadır. Bu göstərici kifayət qədər sadədir və onun əsasmda banklarm müqayisəsini 
KitabYurdu.az 
58
 

---

aparmaq da- ha asandır. Bu isə bu günə kimi bank maliyyə xidmətlərinin populyar- hğını qoruyub 
saxlayır.
 
40-cı illərdə bu göstəricini digər göstərici - kapitalın iimumi aktivlə- rə nisbəti əvəz etmişdir. Məhz 
bank aktivlərinin tərkibi və keyfıyyətinin müflisliyin əsas səbəbi olduğu hesab edilirdi; göstəricinin 
məqsədə- uyğunluğu qərb bank balansmda, itkilərin aktivlərin ümumi məbləğinin azalması şəklində 
əksini tapmasmdan irəli gəlir. Bu əmsal bankm əma- nətçilərə zərər vurmadan hansı itkilər ilə 
qarşılaşdığım və təqribən 8% təşkil etdiyini göstərir. Göstəricinin təkmilləşdirilməsi aktivlərin 
həcmi- nin ixtisara salmmasma obyektiv qiyməti təklif edən riskli aktivlərə qarşı kapitahn nisbəti 
kimi hesablanan əmsalm tətbiqinə gətirib çıxarmışdır. Bu əmsal kapitallarm aktivlərə qarşı nisbətini 
müəyyən edir və bu aktiv- lər hər hansı bir riskli aktivdən və ya risk aktivlərinin kateqoriyasmdan 
dəyən zərərin təyin olunması cəhdi olmadan zərərin vurulması imkanm- dan ibarət olur. İzafi 
kapitahn (sadə səhmlərin dəyərindən çıxılan ümu- mi kapital) məbləği əsasmda qurulan əmsallar da 
təklif olunur. Belə ki, onlar və digər göstəricilər ilk növbədə itkilərin ödənilməsinə sərf olunur. 
 
 
                         4 .BAZEL MÜQA VİLƏSİ 
 
Bank kapitalınm qiymətləndirilməsi metodologiyası məsələsi 80-cı illərin ikinci yarısmda beynəlxalq 
maliyyə təşkilatlarmda (Beynəlxalq Hesablaşma Bankı) müzakirə predmeti olmuşdıır. Bıırada əsas 
məqsəd banklarm hansı ölkələrə mənsub olmasmdan asılı olmayaraq banklar üçün münasıb kapitalın 
kafiliyinə dair ämumi meyarların işlənib hazır- lanmasındaxı ibarət olur. 1988-ci ilin iyul aymda 
bank nəzarəti və tən- zimlənməsi üzrə Bazel komitəsinin başçılığı altmda adətən Kuk əmsalı adlanan 
kafilik normativini təcrübədə tətbiq edən kapital standartlarmm və kapitalm hesablanmasınm 
beynəlxalq səviyyədə vahid şəklə salmması haqqmda müqavilə bağlanmışdır. Müqavilə 1993-cü 
ildən qüvvəyə minmişdir və indiki dövrdə bir çox dövlətlərin mərkəzi banklarmın ba- zalı oriyentiri 
kimi istifadə olunur. Normativin yalmz beynəlxalq bank- lara, yəni xarici ölkələrdə filiallara, törəmə 
banklara və ya müştərək banklara malik olan banklara şamil olunması normativin xüsusiyyəti olur.
 
Kuk əmsalı bankm kapitalı ilə onun balans və balansarxası aktiv- ləri arasmdakı minimal qarşılıqlı 
nisbəti müəyyən edir. Bu aktivlər ayrı- ayrı ölkələr üzrə fərqlənən normalara müvafiq olaraq risk 
dərəcəsi üzrə hesablansa da, bu zaman müəyyən məntiqə riayət olunmalıdır. Bu əmsal 8% həddində 
müəyyən olunmuşdur (bu 8%-in yarısı əsas və ya mühüm kapitahn payma düşür).
 
Mahiyyət etibarilə Bazel sövdələşməsi kredit və ölkə riskinin qiy- mətləndirilməsini 
standartlaşdırmışdır. Faiz dərəcələri ilə əlaqədar risk- lər və bazar riski 1977-ci ilə kimi bu 
metodikanm çərçivələri daxilində tənzimlənməyə məruz qalmamışdır.
 
1977-ci ildə Bazel komitəsi tərəfindən bazar risklərini nəzərə almaq- la kapitalın kafiliyi 
normativlərinin hesablanması üzrə tövsiyyələr işlənib hazırlanmışdır.
 
Kredit riskinin təyin olunması üçün bütün aktivlər müəyyən olun- muş risk əmsalı ilə müqayisə 
olunur. Balansdan kənar nəzərə alınan əməliyyatlarm qiymətləndirilməsi daha böyük çətinliklər 
yaradır. Bu hər bir ölkədə onların müxtəlifliyi və bəzən əhəmiyyətsiz həcmi ilə əlaqədar- dır. Hər bir 
ölkə risklərin intepretasiyasmda və Bazel komitəsinin töv- siyyələrin tətbiqində müəyyən sərbəstliyə 
malikdir. Bütün bunlar ilə ya- naşı bu tövsiyyələrə müvafiq olaraq xüsusi konversiya əmsalını 
istifadə etməklə ekvivalentli kredit riskinə dair bütün balansdan kənar öhdəlik- lərin konversiyası 
zəruridir. Daha sonra alınan nəticələr götür-qoy edilir və nəticədə balans əməliyyatları ilə bağlı 
vəziyyətdə olduğu kimi bu bir çox banklara yeni maliyyə vasitələrini tətbiq etməklə aktivlərin riskli 
növlərini balansdan kənara çıxartmaq təcrübəsini həyata keçirmək im- 
 
kanı verir. Beləliklə, bankm bütün aktivləri üzrə bütöv riskin yekdil qaydada qiymətləndirilməsi 
həyata keçirilir.
 
Kapitalın qiymətləndirilməsinə dair Bazel sistemi daha geniş vüsət almışdır. Belə ki, Avropa Şurası 
çərçivələri daxilində tədiyyə qabiliyyə- tinin vahid əmsalı Kuk əmsalma oxşar olub, təkcə yeni 
beynəlxalq bank- lara deyil, həmçinin kredit institutlarınm bütün sisteminə də şamil olu- nur.
 
Bazel müqaviləsinə müvafıq olaraq bank kapitalı:
 
•
 
birinci (I) dərəcəli 
•
 
ikinci (II) dərəcəli kapital daxildir. 
KitabYurdu.az 
59
 

---