Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

banklar tərəfindən yaradılması mütləq olan fond hesab edilir. Fondun həcmi mövcud nizamnamə 
kapitahnm faizləri əsasmda qanunvericilik qaydasmda müəyyən olunur.
 
Fondların ikinci qrupu bankm sərəncammda qalan xalis mənfəətin bölüşdürülməsi ilə formalaşan 
xüsusi təyinatlı fonddur. Bu fond xalis mənfəətin müəyyən məqsədlər üçün bank tərəfindən istifadə 
olunmasım tərənnüm edir.
 
Fondların üçüncü qrupu xarici - iqtisadi amillərin təsiri nəticəsində təşkil olunur. Buraya milli və 
digər ölkələrin valyııtaları arasmdakı kurs fərqi aiddir.
 
İnflyasiyanm əksi olaraq «Xüsusi fondalar»m vəsaitləri çıxış edir. Digər fond - «Valyuta 
ehtiyatlarmm yenidən qiymətləndirilməsi» milli və digər ölkələrin valyuta sistemləri arasmda 
mövcud olan fərqli amillər nəticəsində formalaşır. Banklar üçün bu fond xarici valyuta vasitəsilə 
nizamnamə fondunun yaradılması zamanı böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.
 
Fondların dördüncü qrupu bank fəaliyyəti zamam riskli əməliyyatlarm azaldılması və yaradılan 
ehtiyatlar hesabma bankların müəyyən itkilərini aradan qaldırmaq məqsədi ilə təşkil olunur. Buraya 
riskli kreditlərin ləğvinə və qiymətli kağızlarm dəyərinə geniş imkan yaradan vəsaitlər aiddir. 
II, III, IV qrup fondlarm vəsaitləri hərəkətdə olub, ayrı-ayn dövrlərdə maksimal surətdə azala bilər. 
Məsələn; iqtisadi stimullaşma fondu maddi mükafatlandırma və xeyriyyə məqsədi ilə yaradılaraq il 
ərzində böyük məbləğdə xərclənir. Buna görə də, belə fondlarm maliyyə ehtiyatları bankm maddi 
kapitalı kimi çıxış edib, başqa məqsədlərə xərclənə bilməz.
 
Beləliklə, bank işinin nəzəriyyəsi xüsusi vəsaitlər və bankm xüsusi kapitah anlayışlarmı bir-birindən 
fərqləndirir.
 
«Bankın xüsusi kapitalı» anlayışı daha genişdir. O, ümumi olaraq bankm daxili fəaliyyətini əks 
etdirən proseslər nəticəsində təşkil olunan passivləri öz tərkibində birləşdirir. Buraya: nizamnamə, 
bankm digər fondlarından təşkil olunmuş ehtiyatlar, bölüşdürülməmış mənfəət, cari ilin gəlirləri aid 
edilir.
 
Bankm xüsusi kapitalı - hesablaşma yolu ilə təyin olunur. O, öz tərkibində iqtisadi mənasma görə 
bankm kapitalmm funksiyalanm ye- rinə yetirən maddələri birləşdirir. Xüsusi ehtiyatlarm əsas 
elementlərinə əsas fondlar, (qanun əsasmda yaradılır), vəsaitlər (bankm fəaliyyətini təmin etmək 
məqsədi ilə daxili mənbələr əsasmda yaradılan) aid edilir ki, onlar da aşağıdakı prinsiplərə cavab 
verməlidirlər:
 
•
 
Sabitlik; 
•
 
Kreditorlarm hüquqlarma subordinasiyalı (tabe olma) yanaş- ma prinsipi; 
•
 
Qəti müəyyən olunmuş gəlirin daxil olmaması. 
Bankın xüsusi kapitalı dedikdə, xüsıısi təşkil olunmuş fondlar və vəsaitlər nəzərdə tutulur. Bu 
fondlar və vəsaitlər iqtisadi sabitliyə, bankın il ərzində fəaliyyəti dövründə mümkün itkiləri aradan 
qaldırmağa xid- mət edir.
 
Bankın kapitalına: nizamnamə kapitalı, ehtiyat kapitalı, istifadə müddəti olmayan digər fondlar, 
təsis edilmiş gəlir, cari və ötən illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti, bankm fəaliyyətində vacib 
funksiyaları icra edən, müxtəlif riskli əməliyyatları örtən ehtiyyatlar daxildir.
 
Bank kapitahnm icra etdiyi funksiyalar milli və qərb ədəbiyyatlarında öz əksini tapır. Bank 
kapitalının üç əsas funksiyası fərqləndirilir:
 
-qoruyucu funksiya, 
-operativlik funksiyası, 
-tənzimləyici funksiya. 
Belə ki, bank aktivlərinin müəyyən payları əmanətçilərin yardımı ilə maliyyələşdirilir. Xüsusi 
kapitalm ümumi məbləğinin azaldılması əmanətçilərin maraq dairəsinin kiçildilməsi deməkdir. 
 
Qoruyucu funksiya bankm ləğvi zamanı əmanətçilərə kompensa- siyanm ödənmə imkanmı nəzərdə 
tutur. Qoruyucu funksiya eləcə də, aktivlərin ehtiyatları əsasmda ödənc qabiliyyətini qoruyub 
saxlamaq, itkilərə baxmayaraq bankm fəaliyyətinə imkan yaratmaq deməkdir. Bu zaman itkilərin çox 
hissəsi maliyyə kapitalmm köməyi ilə deyil, bankm cari gəliri hesabma aradan qaldırılır. Bir çox 
müəssisələrdən fərqli ola- raq kommersiya banklarmm likvidliyinin qorunması xüsusi maliyyə ka- 
pitalmm bir hissəsi vasitəsilə təmin olunur. Bir qayda olaraq, bankm səhmdar kapitalı xərclənmədiyi 
təqdirdə bank likvidli sayılır.
 
Kapital qoruyucu mexanizm kimi itki və xərclərin mövcudluğu dövründə banklara müxtəlif 
əməliyyatlar şəbəkəsini həyata keçirməyə imkan verir. İtkilərin maliyyələşdirilməsi üçün müxtəlif 
KitabYurdu.az 
56
 

---

vəsait fondları fəaliyyət göstərir. Borclarm kütləvi surətdə əhali tərəfındən ödənməməsi ilə bağlı 
itkiləri aradan qaldırmaq üçün səhmdar kapitahn bir hissəindən istifadə olunur.
 
Bank kapitahnm operativlik funksiyası qoruyucu funksiyadan fərq- li olaraq ikinci dərəcəli 
əhəmiyyətə malikdir. Onun tdvkibim xüsusi vəsa- itlərin, torpaq mülkiyyətinin, binaların, 
avadanlığın alınmasına, nəzərə alınmamış itkilərə görə maliyyə ehtiyatlarının yaranması daxildir. 
Bankm fəaliyyətinin ilk dövründə maliyyə ehtiyatlarınm əhəmiyyəti əvəzedil- məzdir. Bankm 
növbəti inkişaf dövründə xüsusi kapitalın əhəmiyyəti də böyükdür. Xüsusi kapitalın bir hissəsi 
müxtəlif vəsaitlər yaratmaq üçün uzunmüddətli aktivlərə təqdim olunur.
 
Bankm maliyyə kapitalınm tənzimləyici funksiyasının yerinə yeti- rilməsi bankların uğurlu fəaliyyət 
göstərməsi maraqlarma xidmət edir. Bank kapitahnm göstəricilərinə əsasən, dövlət orqanları 
banklarm fəa- liyyətinə nəzarət edir və qiymətləndirirlər. Bankm xüsusi kapitahna dair qaydalar 
müəyyən tələblər irəli sürür. İqtisadi normativlər əsas etibari ilə bankm xüsusi kapitalmm həcmindən 
asıhdır. Qeyd etdiyimiz fun- ksiyalardan fərqli olaraq tənzimləyici funksiya kredit və investisiya əmə- 
liyyatlarının apardması məqsədinə xidmət edir.
 
Bank kapitalmm əsas məqsədi təhlükəli əməliyyatlarm qarşısmı almaqdır. Buraya növbəti 
funksiyalar aiddir:
 
•
 
Kapital itkiləri örtmək və ödəmə qabiliyyətini qoruyub saxla- maq xüsusiyyətinə malik 
olmahdir; 
•
 
Kapital maliyyə ehtiyatları bazarma yol açır və bankları lik- vidliklə bağlı təhlükələrdən 
qoruyur; 
•
 
Kapital artımı saxlayır, riski azaldır. 
Kapitahn bütün funksiyaları riski azaldır. Bu cür yanaşma praktiki surətdə kommersiya banklarmm 
idarəetmə məqsədlərinə xidmət edir.
 
Kredit üzrə itkilərin əksinə çalışan kapitalın rolu pul vəsaitlərinin dövriyyəsi kontekstində ortaya 
çıxır. 
 
Bankm müştəriləri borcları ödəmədikləri təqdirdə dərhal banka fa- izlər və əsas ödəmələrdən daxil 
olan pul vəsaitlərinin axını azalır. Yəsait- brin bankdan çıxarı isə dəyişmir. Bank o zaman 
ödəməqabiliyyətli he- sab olunur ki, ondan çıxan pullar ona daxil olan pullardan az olsun. Bu zaman 
kapital məcburi pul sızmaları azaldığmdan hərəkətverici qüvvə kimi fəaliyyət göstərir.
 
Bank səhmlər üzrə dividentlərin ödənilməsini uzada bilər. Kreditlər üzrə faizlərinin ödənişi məcburi 
olduğu üçün, bank ilk növbədə bu faiz- ləri ödəməlidir. Kifayət qədər kapitala malik banklar yeni 
səhmlər bura- xırlar ki, itirilən pul axmlarmı yeniləri ilə əvəz edə bilsinlər. Bu da aktiv- lər ilə 
problemi həll etmək məqsədinə xidmət edir. Beləliklə, bank kapi- talı nə qədər çoxdursa, aktivlər bir 
o qədər ödənilməmiş qalır və bankm riski də bir o qədər az olar.
 
Bankm kapitalı əməliyyat problemlərini azaldır və maliyyə baza- nna sərbəst surətdə yol açır. Kapital 
banklara səhmlər buraxmağa im- kan verir. İri həcmli kapital bankm sabit olaraq imicini saxlayır və 
əma- nətçiləri arxaym edir.
 
Kapital yeni aktivlərin inkişafım təmin edir. Bu funksiya dövlət orqanlarmm aktivlər üzrə kapital 
normativlərinin təyinatı ilə bağlıdır. Kreditlərin miqdarmı artıraraq, digər aktivlərə sahib olmaq 
istəyən banklar səhmdar kapitalm əlavə maliyyələşdirilməsini təmin etməlidir- lər.
 
Bank kapitahnm qeyd olunmuş funksiyaları sübut edir ki, xüsusi kapital bankm kommersiya 
fəaliyyətinin əsasmı təşkil edir. O, sərbəst fəaliyyəti təmin edərək onun maliyyə sabitliyinə zəmanət 
verir və müxtə- lif təhlükəli əməliyyatlarm mənfi nəticələrini aradan qahdırır 
.
 
              3. BANKIN XÜSUSİKAPİTALININ KAFİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
 
Uzun müddət ərzində bankm kapitahnın kafiliyinin təyin olunması problemi bankar və tənzimləyici 
orqanlar arasmda elmi tədqiqatlarm və mübahisələrin predmeti olmuşdur. Banklar gəlirlilik və 
aktivlərin artım göstəriciərini qaldırmaq üçün minimum kapital ilə dolanmağa üstünlük verirlər; bank 
nəzarətçiləri mülislik riskinin azälması üçün böyük mi- qdarda kapital tələb edirlər. Eyni zamanda 
müflisliyin pis idarəetmə nə- ticəsində yaranması və yaxşı idarə olunan banklarm cüzi normalı kapi- 
tal ilə mövcud olmaları ilə əlaqədar fikirlərə də rast gəlmək olur.
 
< termini bankm etibarhlığma dair ümumi qiy- məti, onun riskə məruz qalma 
dərəcəsini əks etdirir. Kapital zərərin vu- rulması istiqamətində bufer kimi qiymətləndirilir. Bu da öz 
növbəsində kapitalm məbləği ilə bankm riskə məruz qalması arasındakı əks asılılığı 
KitabYurdu.az 
57
 

---