Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
6 
Fəaliyyət  prosesində  ödəniş  sistemi  konkret  formaya  -  pullarm  almmasına  - 
cəmiyyətdə müxtəlif iqtisadi münasibətlərə bürünür. Nağdsız hesablaşmalar «enerji» 
mübadiləsinin  özünəməxsus  kanalı  olub,  daxili  və  xarici  (beynəlxalq)  iqtisadi 
dövriyyələri hərəkətə gətirə- rək, müxtəlif sahələri, təsərrüffat subyektlərini bir-biri və 
əhali ilə əlaqə- ləndirir. 
Hesablaşmalar törəmə pul dövriyyəsi kimi çıxış edən pul kütləsinin və iqtisadiyyatm 
pul-kredit  tənzimlənməsinin  əsas  obyektlərindən  biri-  nin  yaradılması  prosesinin 
məcburi müşayətedici elementidir. 
Ölkənin ödəniş sistemi ilə qarışan ödənişlərin məbləği həddən artıq böyükdür. 1999-
cü  ilin  məlumatlarına  əsasən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  (ABŞ  -  da,  Fransada,  Böyük 
Britaniyada,  Yaponiyada)  onun  həcmi  3-5  gün  ərzində  ÜMM  illik  həcminə  bərabər 
olmuşdur.  Müqayisə  üçün:  bu  MDB  məkanmda,  məsələn  Rusiyada  2003-cü  ildə  23 
gün  ərzində  həyata  keçirilmişdir  (MDB-nin  digər  ölkələrində  bu  göstərici  daha  çox 
gün ər- zində əldə olunmuşdur). 
Mikroiqtisadiyyatda  təşkilatlar  üçün  nağdsız  hesablaşmalarm  rolu  onların 
sövdələşmələrin  başa  çatması  və  ya  əvvəllər  qəbul  olunmuş  öh-  dəliklərin  yerinə 
yetirilməsi  şərti  kimi  çıxış  etmələrindən  ibarət  olub,bütün  iqtisadiyyatı  birhşdiron 
əmtəə mallarmm (xidmətlərin) və pullarm (özünəməxsus «maddələr mübadiləsinin») 
dövriyyəsinin  təminatma  yardım  göstərir.  Təsərrüffat  subyektləri  tərəfmdən  satışın 
idarə olunma- sı bazası büdcənin fəaliyyətinin ayrılmaz elementidir. 
Kommersiya  bankları  üçün  hesablaĢmalar  -  bir  çox  hallarda  onların  inkişafmı 
şərtləşdirən  fəaliyyətin  əsas  sahələrindən  biridir.  Bəzi  bankla-  rm  məlumatlarına 
əsasən  gəlirlərin  ümumi  məbləğində  daha  böyük  xüsusi  çəki  pul  vəsaitlərinin 
köçürülməsinə  dair  xidmətlərin  göstərilmə-  sindən  alınan  mənfəətin  payma  düşür. 
Müştərilərin sabitliyi və axmı və deməli, fəal əməliyyatlarm həyata keçirilməsi üçün 
iri və əksər hallarda pulsuz ehtiyatlarm mobilizasiyası xəzinə-hesablaşma xidmətinin 
key-  fıyyətindən  asılı  olur.  Hesablaşma  əməliyyatları  bankların  fəaliyyətinin  bütün 
əməliyyat vaxtınm təxminən 
2
h hissəsini tutur. 
Əhali üçün hesablaĢmalar  - iqtisadi imkanlarm reallaşması və həy- at fəaliyyətinin 
zəruri şərtidir. 
Yekun  nəticədə  hesablaşmalarm  vəziyyəti  bir  çox  hallarda  pul,  ma-  liyyə  və  kredit 
sistemlərinin,  eləcə  də  bazarlarm:  əmtəə,  pul,  valyuta,  fond,  qiymətli  metallar 
bazarlarmm  sabit  fəaliyyətini  təyin  edir.  Buna  görə  də,  bütün  ölkələrdə  ödəniş 
sisteminin təşkili mahiyyət etibarilə ma- liyyə bazarmm «ürəyi» olub, dövlət siyasəti 
səviyyəsinə  qaldırılır.  Onlar  dövlətlərin  daxili  maraqlarmm  çərçivələrindən  kənara 
çıxır. Dünya tə- sərrüffatmm qloballaşması ilə və Milli iqtisadiyyatm dünya maliyyə 
ba-  zarlarmdan  artan  asılılığı  ilə  əlaqədar  olaraq  ödəniş  sistemlərinin  etibar-  lılığı 
məsələləri beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir. 
İstənilən dövlətin ödəniĢ sistemlərinin vəziyyətini təyin edən əsas amilllərə: 

 
iqtisadiyyatm və maliyyə bazarmm inkişafmm ümumi səviyyəsi, 
KitabYurdu.az 
73
 

---

 
7 

 
bank qanunvericiliyinin xüsusiyyətləri, 

 
hesablaşmalarda təşəkkül tapan ənənələr (ödəniş adətləri) şamil olunur. 
Müxtəlif  təsərrüffat  subyektləri  arasmda  nağdsız  hesablaşmalarm  həyata 
keçirilməsində əsas təşkilatçı və vasitəçi - bank sistemidir. O nağd pulların və qeyri-
nağd ödənişlərin əsas məbləğinin, dövriyyəsinin əsas məntəqəsi kimi çıxış edir. Vacib 
funksiya  olan  ödəniş  vasitələrinin  yaradılması  isə  bu  sistemlər  tərəfmdən  həyata 
keçirilən kredit əməliyyat- ları ilə sıx şəkildə əlaqədar olur 
 
 
     2.NAĞDSIZ HESABLAġMALARDA ĠSTĠFADƏ OLUNAN ÖDƏNĠġ SƏNƏDLƏRĠ 
Maddi  istehsal  nağdsız  hesablaşmalarm  əsas  iqtisadi  bazasıdır.  Bu  səbəbdən  ödəniş 
dövriyyəsinin çox hissəsi (1/3 hissəsi) əmtəə əməliyyatları hesablaşmalarının payına 
düşür.  Ödəniş  dövriyyəsinin  qalan  hissə-  sinə  (təxminən  1/4  hissəsi)  isə  büdcəli 
müəssisə  və  təşkilatlarm,  dövlət  və  sosial  sığorta  orqanlarımn,  kredit  idarələrinin, 
idarəetmə orqanlarmm,' məhkəmə və s. hesablaşmaları daxil edilir. 
Bir  və  ya  müxtəlif  banklar  tərəfmdən  xidmət  göstərilən  eyni  ərazi-  də  yerləşən  və 
təşkilatlar  arasmda  hesablaşmalar  yerli  və  ya  Ģahərdaxili  hesahlasmalar  adlanır. 
Müxtəlif ərazidə yerləşən banklar tərəfindən xidmət göstərilən müəssisə və təşkilatlar 
arasında hesablaşmalar Ģərəhh- rarası və ya şəhərxarici hesablaşmalar adlandırılır. 
Əmtəə  və  xidmət  növünə  görə  nağdsız  hesablaşmalar  müxtəlif  formalarda  aparılır. 
Hesablaşmalarm  forması  qarşılıqh  elementlər  ara-  smda  yaranır  və  bunun  tərkibinə 
ödəniş üsulu və sənəd dövriyyəsi daxil olur. 
Sdnəd  dövriyyəsi  -  hesab  sistemlərinin  və  pul  vəsaitlərinin  daxil  ol-  duğu  təyinat 
sistemidir. Onun tərkibinə aşağıdakılar daxildir: 

 
malgöndərən  tərəfındən  hesab-siyahmm  çıxarışı  və  onlarm  digər  ödəniş 
iştirakçılarma ötürülməsi; 

 
ödəniş sənədinin məzmunu və onun şərtləri; 

 
ödəniş  sənədinin  təşkili  və  bu  sənədin  banka,  eləcə  də  hesabat  işti-  rakçılarma 
təqdim olunma qaydası; 

 
ödəniş sənədinin banklararası fəaliyyəti; 

 
ödəniş sənədlərinin ödəniş müddəti və pul vəsaitlərinin köçürülmə qaydaları; 

 
ödəniş  iştirakçılarmm  nəzarət  və  iqtisadi  təsirinin  həyata  keçiril-  məsi  üçün 
hesabat sənədlərinin işlənmə qaydaları. 
Son  vaxtlara  qədər  nağdsız  hesablaşmalarm  əsas  forması  malgöndərənlərin  ödəniş 
tələbatına əsaslanan aksept forması idi. 1990-cı ildə keçmiş SSRİ-nin ümumi ödəniş 
dövriyyəsinin  44-45%-ə  yaxını,  məhsul  və  xidmətlərinin  isə  66-67%-i  onun  payma 
düşürdü.  Hal-hazırda  bazar  münasibətlərinin  formalaşdığı  şəraitdə  də,  aksept  və 
təsərrüfatda  ödəyicilərin  ödəmə  təşəbbüskarı  olmasmı  təmin  edən  formalar  əvəz 
olunmuşdur. 
Hesab-kassa  əməliyyatları  ilə  bağlı  tələblər  müştərilər  tərəfındən  yazılı  formada 
onlara xidmət edən banklara göndərilir. Banklar isə bu iddialarla bağlı öz aralarmda 
KitabYurdu.az 
74
 

---