22
tərəfindən manata kon- vertasiya edildikdən sonra sərəncam icra edilir. Ödəyicinin
bank hesabmda vəsait olmadıqda və ya çatışmadıqda məhkəmə icraçısınm inkasso
sərəncamı iki ay, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu orqanmm inkasso sərəncamı isə 90
gün ərzində icraçı bankda saxlanılır. Bu barədə icraçı bank dərhal məhkəmə icraçısma
bildiriş verməlidir. Bu zaman icraçı bankm məsul şəxsi inkasso sərəncammm
tamamilə və ya qismən icra edilməməsi barədə icra sənədində qeyd yazır. Bu halda
inkasso sərəncamları hesaba vəsait daxil olduqca Azərbaycan Respublikası Mülki
Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş ardıcıllıqla ödənilir. Banka daxil olmuş inkasso
sərəncammm surəti bu bəndin birinci abzasında göstərilən müddətdən sonra icra
sənədi ilə (son qeydlərlə) birgə məhkəmə icraçısma qaytarılır. İnkasso sərəncamı
qismən ödənildikdə icraçı bankm məsul şəxsi onun birinci nüsxəsinin müvafiq
qrafalarmda qismən ödənişin tarixini və məbləğini, habelə ödənişin qalığınm məblə-
ğini qeyd edir və onları öz imzası ilə təsdiqləyir. İnkasso sərəncamı tam ödənildikdə
icraçı bankm məsul şəxsi icra sənədində qeyd yazır, onu öz imzası və bankm ştampı
ilə təsdiqləyir və həmin icra sənədinin surətini bankda saxlayaraq əslini məhkəmə
icraçısma qaytarır. İcra sənədinin əsli şəxsən və ya bildirişli sifariş məktubu ilə
təqdim edilir. İcra sənədinin verilməsi üçün əsas olmuş məhkəmə və ya digər orqanm
qərarı və yaxud qanuna görə icra sənədi sayılan sənəd ləğv edildikdə icraçı bank icra
sənədini icra etmədən onu məhkəmə icraçısma qaytarır.
Planlı öddtnə hesablaĢmaları(açıq hesab) - ödənişin ən çox inkişaf etmiş formasıdır,
belə ki, onlarm əsasmı mallarm və əmtəələrin qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir. Bu,
hesablaşmalarm sürətlənməsinə, debitor-kreditor borclarm azalmasma, hesablaşma
texnikasmm sadələşməsinə və eləcə də ödəniş dövriyyəsinin əvvəlcədən təşkilat və
müəssisələr tərəfindən planlaşdırılmasma şərait yaradır.
Ödəniş əsaslı hesablaşmaların digər hesab formalarına nisbətən bir sıra üstünlükləri
olur:
sadə
və sürətli sənəd dövriyyəsi,
pul
vəsaitlərinin hərəkət sürəti,
pulu ödəyən şəxsin əvvəlcədən aldığı mal və xidmətləri yoxlamaq imkanı,
qeyri-əmtəə ödənişlərində ödəniş formalarından istifadə etmək hüququ.
Açıq hesab üzrə hesablaşmalar (planlı ödənişlər ilə) bərabər və daimi, bir sıra hallarda
isə qarşılıqlı tədarüklər zamam ənənəvi münasibətlər ilə əlaqədar kontragentlər
tərəfındən tətbiq olunur. Əsas ödəniş vasitəsi kimi hər planlı ödənişdə təqdim olunan
ödəniş göstərişi (bəzən isə çek) yoxlamadan sonra borcun yekun olaraq ödənilməsi
zamanı istifadə olunur.
Hesablaşmalarm mahiyyəti əmtəə malınm buraxılışı və ya xidmətlərin göstərilməsi ilə
tədarükçüyə ödəyici tərəfindən təqdim olunan mütəmadi ödənişlərdən ibarətdir.
məsələn, hər bir tədarük üzrə ayrı-ayrılıqda deyil, üç-beş gün ərzində 1 dəfə.
Qarşılıqlı borcun qeydiy- yatı, onun yoxlanması kontragentlər tərəfmdən həyata
keçirilir. Hesab- laşma dövrünün müddəti və bu müddətə və gələn ay üçün müqavilə
KitabYurdu.az
89
23
tədarüklərinin planlı həcminə müvafıq olaraq planlı ödənişlərin məbləği, onlarm
köçürülməsi müddətləri və müəyyən dövr ərzində onun bitməsi ilə əmtəə mallarmm
faktiki şəkildə buraxılması əsasmda borcun dəqiq- ləşdirilməsi, hesablaşmalarm başa
çatması qaydası müqavilələrdə nəzər- də tutulur.
Alınan malların sonrakı ödənişi ilə əlaqədar olaraq hesablaş- malarm bu forması
alıcılarm tədarükçülər tərəfindən faizsiz kommersiya kreditləşməsi ilə uzlaşır. Buna
görə də, tədarükçülər ödəyicilər tərəfin- dən planlı ödənişlərin müddətinin pozulması,
dövriyyədə olan vasitələ- rin dövriyyəsinin yubanması riski ilə qarşılaşır.
Planlı ödənişlər zəncirvari qarşılıqlı münasibətlərdə yer tuta bilər. Məsələn, kənd
təsərrüffatı istehsalçıları - tədarükçü təşkilatlar ilə, sonuncular - emal müəssisələri ilə
(süd zavodları, çörək zavodları, ət klmbinatı), onlar isə öz növbəsində - ticarət
təşkilatları ilə zəncirvari qarşılıqlı münasibətlərində planlı ödənişlər yer tuta bilər.
Dağ zəngin- ləşdirici kombinatlar və kömür mədənləri ilə metallurgiya zavodları,
elektrik stansiyaları ilə torf müəssısələri hesablaşa bilmirlər. Əgər əmtəə mallarmın və
ya xidmətlərin tədarükləri qarşılıqlı olursa, o zaman müvafıq məbləğlər ikitərəfli
kreditləşmə və qarşılıqlı tələblərin qeydiy- yatı ilə kontokorrentdə əks oluna bilər.
Planlı ödənişli hesablaşmalar öz xarakterinə görə bir çox hallarda inkişaf etmiş sənaye
ölkələrinin daxili və xarici ticarətində təcrübədən keçən
açıq hesab üzrə
hesablaĢmalara bənzəyir. Bu hesab daimi kontragentlər, şirkətlər və onlarm fılialları
(törəmə müəssisələri) ara- smda hesablaşmalar, brokerlər və dövlət təşkilatları ilə
hesablaşmalar üçün və ya konsiqnasiya şəklində komisiyon likvidlik zamanı, eləcə də
eynimənşəli mallarm xüsusilə kiçik partiyalar ilə dəfələrlə tədarüklər zamam istifadə
olunur.
HesablaĢmaların veksel forması xüsusi sənədlər vasitəsilə tədarükçü və tədavülçü
arasmda əmtəə xidmətlərinə görə kommersiya kreditlərinin müddətinin uzadılması
deməkdir. Veksel-qanunlar vasitəsilə bərqərar olunmuş yazılı öhdəliklər deməkdir.
Veksel onun sahibkarma təyin olunmuş müddət ərzində müəyyən pul vəsaitini borc
verdiyi şəxsdən tələb etməyə imkan verir.
Vekselin 2 əsas növünü fərqləndirilir:
♦♦♦ sadə veksellər,
♦♦♦ köçürmə vekselləri.
Bu növlərdən vətəndaşlar, hüquqi şəxslər istifadə edə bilərlər. Bu- na baxmayaraq
qanun veksellərin sənədsiz formada nəşrini qadağan etmişdir.
Sadə veksel - (soloveksel) borclu şəxslərə müddət bitdikdən sonra pul vəsaitini
ödəmək kimi öhdəliklər qoyur. Sadə vekseli ödəyici özü yazır və borc qəbzini alır.
Köçärmə vekseli (tratta) - kreditorun ödəyiciyə üçüncü şəxsdən götürülmüş pul
vəsaitinin ödənilməsi haqqmda əmridir.
Sadə veksellərdən fərqli olaraq köçürmə
veksellərində iki deyil, üç şəxs iştirak edir:
vekseli təqdim edən (trassant);
ödəyici (trossat) veksel üzrə borcun
ödənməsini tələb edən şəxs;
veksel saxlayan (remitent) - veksel üzrə ödənişi olan.
KitabYurdu.az
90