Наиля сямядова
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Tarixi- ədəbi inkişafda memuar mənbələrinin yazıçının ya- ra dıcılq yolunun açılmasında, onun tərcümeyi-halının öyrənil- m əsində əhəmiyyəti böyükdür. Sözügedən mənbələr çox vaxt dig ər tanınmış şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin ayrı-ayrı cə- h ətlərini açıqlayır, onun ömür yoluna işıq salır. XIX yüzil Az ərbaycan ədəbiyyatı və maarifi tarixində görkəmli yer tutan M əhəmməd Tağı Sidqinin (1854-1903) bir müəllim kimi fəa- liyy əti, maraqlı həyat yolu haqqında yazılan xatirələrdə geniş şəhr edilmişdir. «M.T.Sidqi Azərbaycan demokratik ədəbiyya- tının zamanın hökmündən, yeni həyat şəraiti, ictimai təfəkkü- rün inkişafı və demokratik cərəyanlardan irəli gələn ədəbiy- yatın əhəmiyyət və məsələlərini anlamaqda yeni təfəkkür və an layışa malik nümayəndələrindən biridir» [290, s.128]. Onun b ədii irsi ilk dəfə olaraq nisbətən geniş şəkildə Y.Eyvazov tə- r əfindən araşdırılmışdır. Ədəbiyyatşünas Ə.Qədimovun «Mə- h əmməd Tağı Sidqinin həyatı və yaradıcılığı»nı əks etdirən monoqrafiyas ında [140] isə görkəmli maarifçinin ömür yolu v ə fəaliyyəti arxiv materialları və XIX əsrin sonu X X əsrin əvvəllərində nəşr olunan dövri mətbuatdakı nümunələr əsasın- da əhatəli və dolğun işıqlandırılmışdır. Şərqşünas alim Nəsrəd- din Qarayev d ə özünün «XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclis- l əri» monoqrafiyasında M.T.Sidqinin pedoqoji və ədəbi fəaliy- y ətindən geniş bəhs etməklə onu «bir müəllim-alim kimi Azər- baycanda pedaqogika tarixind ə özünəməxsus simalardan biri» [133, s.72] kimi d əyərləndirmişdir. M.T.Sid qinin atası Kərbəlayi Səfər Ordubad bazarında pi- n əçilik edib ailəsini dolandırardı. Anası Tutu xanım İranın Qa- ra dağ mahalının Üştibin kəndindən olub, məşhur şair Nəba- tinin bacısı qızı idi. İlk təhsilini Ordubadda, şah Sultan Hüseyn m ədrəsəsində alan Sidqi gənc yaşlarında İrana getmiş, Xora- san da olmuş, Səbzivarda və Nişapurda yaşamışdır. İranın bir çox yerl ərini səyahət edən Sidqi bu müddət ərzində fars dilinə mük əmməl yiyələnmiş, klassik İran ədəbiyyatını dərindən öy- r ənmişdir. Onun Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazma- 64 lar İnstitutunda saxlanılan şəxsi arxiv fondundakı müxtəlif sə- n ədləri, əlyazmaları, məktubları bunu bir daha təsdiqləyir. Diqq ətəlayiq haldır ki, M.T.Sidqi haqqında yazılan xatirələrdə onun Ordubadda v ə Naxçıvanda maarifçilik fəaliyyəti daha müf əssəl və ətraflı şərh olunmuşdur. Belə ki, xatirə müəllifləri onunla yaxın münasibətdə və daima ünsiyyətdə olan insanlar idi. Buna gör ə də bu nümunələrdə təsvir olunanlar və nəzərə çat dırılanlar mübaliğədən uzaq və reallığa söykənən fakt və olaylardır. Bunlar arasında M.T.Sidqinin oğlu Məmmədəli Sidqinin xatir ələri öz məzmun və mündəricəsi etibarilə digər- l ərindən fərqlənir. Xatirələrdə M.T.Sidqinin pedoqoji və ma- arifçilik f əaliyyətindən, «Əxtər» məktəbini, «Məktəbi-tərbi- y ə»ni açmasından, bununla əlaqədar qarşıya çıxan çətinliklər- d ən bəhs edilir. M.Ə.Sidqi yazır ki, «o zaman atamın çayçı dü- kanı Ordubad ziyalılarının yığıncaq yeri olur. Atamın təbi ol- du ğuna görə, xüsusən Şərq ədəbiyyatına yaxşı bələd olduğuna gör ə haman çayçı dükanında Sədi, Hafiz, Firdovsi, Nizami kimi şairlərin şeirləri oxunur və təhlil olunarmış. Eyni zaman- da atam o zaman İrandan, Rusiyadan və Türkiyədən qəzetələr d ə alıb oxuyarmış. Məsələn, İrandan «Nasiri», Bağçasaraydan İsmayıl bəy Qaspirinskinin nəşr etdiyi «Tərcüman», İstanbulda çıxan «Əxtər» qəzetələrini alırmış. Bu qəzetələr çox vaxt ata- mın həmməsləkləri arasında gizlincə oxunarmış. «Tərcüman» q əzetəsinin atama böyük təsiri olmuşdur. Çünki o zaman «Tər- cüman» q əzetəsinin müdiri Qaspirinski Rusiyada yaşayan mü- s əlmanlar üçün yeni üsulla məktəblər açılması yolunda uzun müdd ət mübarizə aparırmış... «Tərcüman» qəzetəsinin təsiri al tında atam və ona bu yolda ən birinci və yaxından kömək ed ən Hüseyn Sultan Kəngərlinski nəhayət Ordubadda yeni üsulla bir m əktəb təşkil etmək fikrinə düşürlər» [224]. İsmayıl bəy Qaspirinskinin (1851-1914) maarifçilik fəaliy- y əti və Baxçasaray məktəbləri haqqında sonralar Nəriman Nə- rimanov Ode ssadan Hacı Zeynalabdin Tağıyevə məktubunda bun ları yazmışdır: «Baxçasaray məktəbləri və burada olan mü- 65 əllimlər bir qeyr aləmdir. Bu məktəblərdən Qafqazda hər şə- h ərdə bir məktəb olsaydı, yəqin ki, bir az tez zamanda Qafqaz müs əlmanları dəyişərdilər. Əlbəttə, hər şəhərdə İsmayıl Qas- pirinski kimi zat olmağı lazım gəlirdi. Amma çifayidə, bu zati- möht ərəm bizim aramızda təkdir. Yalnız «Tərcüman» qəzeti il ə İsmayıl bəy Qaspirinskinin millətə olan hörmətlərini bil- m ək olmaz. Gərəkdir Baxçasaraya gedib düşünəsiz ki, bu qey- r ətli müsəlman kiçik və çirkin Baxçasarayda əyləşib nə işlər edir v ə millətə nə xidmət göstərir. Gördüyümüz qayidə və qa- nunu, m əktəblərin vəsfi-halını dil ilə və qələm ilə təqrirə gətir- m ək mümkün deyildir. Bakı məktəbdarlarından bir nəfəri Bax- çasaraya gönd ərib üsuli-cədid ilə aşina olmağı və məktəblərin proqrammasını bilməyi bu zəmanədə vacib olan işlərdən biri- dir» [105, s.116]. Hüseyn Sultan K əngərlinski də Ordubadın maarifçilərin- d ən biri sayılırdı. Buna görə də heç kəs onun fikrinə qarşı çıxa bilmirdi. M əktəb üçün lazım olan şeylər: skamya, stul və s. sifariş edilib hazırlanır. Dərs kitabları Qafqazda az olduğuna gör ə Sidqi İstanbuldan bir çox kitab gətirtdirir, həmçinin özü d ə şagirdlər üçün dərslər hazırlayır. «Əxtər» adlandırılan mək- t əbi İbrahim xan mədrəsəsi deyilən binada məsçidin üst mərtə- b əsində yerləşdirirlər. Günün çox vaxtını məktəbdə keçirən Sidqi bir müdd ət uşaqlara tək özü dərs verirdi. Uşaqlar altı- yeddi ay ərzində ana dilində savadlandıqlarından camaat mək- t əbə daha artıq rəğbət göstərir və məktəbə gələn uşaqların sayı artırdı. Məktəbdə təhsil alan uşaqlara başqa dərslər ilə bərabər h ər gün Quran öyrədilir və onlar mədrəsə hovuzunda dəstəmaz alıb mədrəsə məsçidində namaz qılırdılar. Onu da qeyd edək ki, M.T.Sidqi Az ərbaycanın məşhur şair və yazıçılarından Hü- seyn Cavidin, M əmməd Səid Ordubadinin, Əliqulu Qəmkü- sarın, Əli Səbrinin, məşhur inqilabçı İbraim Əbilovun və baş- qa larının müəllimi olmuşdur. «Əxtər» məktəbində təhsil alan M.S.Ordubadi xatir ələrində yazır ki, «bu məktəbə daxil olan əvvəlcə o uşaqlar idi ki, onların ayda əlli qəpik müəllim haqqı 66 Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|