ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

400

edən  Ədilə  xanım  Şıxlinskaya  “nikolaydanqalma”  bir  albomu 

stolun üstünə qoydu. Albomun ilk səhifəsində çərkəzi geyimli 

cavan bir zabit şəkli... İri, ala gözləri necə də tanış və doğmadır. 

Mənim şəklə diqqətlə baxdığımı görən Ədilə xanım:

– Dayımdı, – dedi, – müsavat zabiti olduğuna görə bolşeviklər 

iyirminci ildə güllələyiblər.

Onun səsinə hopan təsvirəgəlməz kövrəklik, həzin bir qəm 

dalğası  varlığımı  titrətdi.  Adam  belə  anlarda  qarşısındakına 

təsəlli verməkdən də məhrum olur. Daxili təlatüm, vicdanın səsi 

olub keçmiş ədalətsizliyi, vəhşiliyi ittiham edir. Dərindən köks 

ötürüb, “heyf” deməkdən başqa əlindən bir şey gəlmir. Çünki 

nahaq  qan  tökənləri,  heç  nədən  insan  güllələdənləri  ittiham 

etmək gecdir. O vəhşilikləri indi tarix mühakimə edir. Tarix öz 

səhifələrində onlara amansız cəza verir, gec də olsa əyrini – əyri, 

düzü – düz yazır.

Ağır qəm yükünün altından qurtarmaq xatirinə soruşdum:

– Dayınızın adı necədir, Ədilə xanım?

– Bahadır bəy Vəkilov, rütbəsi kapitan...

–  Ola  bilməz,  –  dedim.  Özümdən  asılı  olmayaraq  səsim 

bərkdən çıxdı. – Onda bu şəkillərə baxın, zəhmət olmasa...

Mən özümlə götürdüyüm bir qrup Milli Ordu əsgər və zabi-

tinin iki fotoşəklini ona göstərdim.

– Bu, tən ortada oturan Bahadır dayımdı, – dedi. İkinci şəklə 

baxır: – Bu da odu, dayımdı... Bu şəkillər bizdə yoxdu. Sizdə har-

dandı? – deyə kədərlə soruşdu.

– Arxivdən tapmışam, – dedim.

– Oy, nə yaxşı iş görmüsünüz, çox sağ olun... Heyf dayımdan, 

cavankən, cəmi iyirmi bir yaşında güllələnib, heç evlənməyibmiş. 

Sizin tapdığınız şəklin arxasında yazılıbmı neçənci ildə çəkilib?

– 1919-cu ildə çəkilib, – deyə cavab verdim. 

– Mənimlə yaşıddı dayımın şəkli, – dedi.

Ədilə xanım qəmli-qəmli köksünü ötürür. Ovcundakı xırda-

ca güllü dəsmalla nəmli gözlərini silir.

---

Şəmistan Nəzirli

401

–  Ədilə  xanım,  dayınız  Bahadır  bəyin  nişanlısı,  istəklisi 

olubmu?

– Mən bilmirəm, rəhmətlik anam danışardı, deyəsən olub.

– Mən bilirəm, – dedim, – olub. Dayınıza məxsus həbs qovlu-

ğunda dörd əl boyda məktub var. Onların da üzünü çıxartdırmı-

şam.  Sonuncu  məktubu  sevgilisi  iyunun  24-də  yazıb.  Həmin 

gecə Bahadır bəyi Milyutin küçəsindəki dörd saylı evin üçüncü 

mərtəbəsində  həbs  ediblər.  Orqan  işçiləri  əşyayi-dəlil  kimi 

məktubları da işə tikiblər. İcazə verirsinizmi sonuncu məktubu 

oxuyum.

– Buyurun, əlbəttə...

“Bahadır, sən niyə narahatsan? Neçə dəfə soruşdum, araya 

söz qatdın. Mən heç vaxt səni belə qəmli görməmişdim. Axı, sən 

özün dünən mənə yalvardın ki, görüşək. Mən bütün gecəni yata 

bilməyib sənə məktub yazıram. İndi mən sənə yalvarıram. Sabah 

mütləq  görüşə  gəl.  Başa  düşə  bilmirəm,  son  günlər  niyə  sənin 

varlığın  qəm-kədərlə  doludur.  Xüsusilə  kədərli  gözlərin  məni 

yandırıb-yaxdı.

Dözəcəm,  bütün  gecəni  Allahıma  dua  edəcəm  ki,  səhər  tez 

açılsın, səni yenidən görüm, amma kədərsiz, qəmsiz. Həmişəki 

kimi təbəssümlü, gülərüz.

Dəryada çıraq yanır,

Baxdıqca iraq yanır.

Sevgi şirin şərbətdir, 

İçdikcə ürək yanır.

  

 

Sənin Səfurən”.

Təəssüf ki, açılan səhər onlara xoşbəxtlik nədi, heç görüş də 

qismət eləmədi. Kapitan Bahadır bəy Vəkilovun səhəri bolşevik 

zirzəmisində açıldı...

MƏMMƏD AĞA MUSTAFA OĞLU VƏKİLOV (1863-1939) 

Gürcüstan  Mərkəzi  Dövlət  Arxivinin  1920-ci  ilə  qədərki 

sənədlərində  adı  hörmət  və  ehtiramla  çəkilən  Məmməd  ağa 

---

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

402

Vəkilov  əsrin  əvvəllərində  –  1905-1906-cı  illərdə  Azərbaycan 

dilində qəzet açmaq üçün təşəbbüs göstərmişdi. O, “İqbal” adlı 

qəzeti  dostu  Cəlil  Məmmədquluzadə  ilə  birgə  nəşr  etmək 

istəyirdi.

“... Qafqazda türklərin mətbuatı ölü, bəlkə də yox bir halda 

idi.  Onunçün  biz  tək  öz  dərdlərini  qələmlə  meydana  qoymağa 

həris olan yazıçılar – gah bizim millətdən, gah qonşu millətlərdən 

– hökumətdən qəzet icazəsi istəməyə başladılar. Biz türklərdən 

bu icazəni istəyən – Bakıdan Əhməd bəy Ağayev idi, Tiflisdən 

belə icazə istəyən Məmməd ağa Vəkilov, Rəşid bəy İsmayılov idi 

və  yenə  bir  Nuxa  əhli  idi  ki,  onun  adı  gərək  Mustafayev  ola: 

Batumidən Məmməd bəy Sancaqbəyzadə idi və Tiflisdən də mən 

idim” (Cəlil Məmmədquluzadə. Xatiratım. Əsərləri, 3-cü cild, 1967, 

səh.666).

Uzun yazışmalardan sonra Məmməd ağa “İqbal” adlı qəzeti 

buraxmağa dövlətdən icazə ala bilmişdi. Lakin qəzeti buraxma-

mışdır. Həmin dövrdə Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəs-

rəddin” jurnalını nəşr etmək təşəbbüsünü alqışlamış və demişdi 

ki, mən rəsmi dövlət qulluğunda çalışdığıma görə “İqbal”da xal-

qımızın nəfinə cəsarətli yazılar verə bilməyəcəyəm. Belə qəzetin 

də  millətə,  xalqa  heç  bir  faydası  olmayacaq.  Yaxşısı  budur  ki, 

“Molla Nəsrəddin”i qoruyub saxlayaq.

Qafqaz  canişinliyinin  nəşr  etdiyi  kitab  və  məcmuələrdə 

göstərilir ki, Məmməd ağa Mustafa ağa oğlu Vəkilov Qori Semi-

nariyasını bitirdikdən sonra az müddət kənd müəllimi işləyib. 

Bilik və bacarığına görə saray müşaviri vəzifəsinə də dəvət olu-

nur. Məmməd ağa Baş Hərbi İdarədə türk dili tərcüməçisi, 1901-

1917-ci  illərdə  isə  Qafqaz  canişinliyinin  Dəftərxanasında  Şərq 

dillərinin  baş  mütərcimi  vəzifəsində  işləyir.  Məmməd  ağa 

Vəkilov 1904-cü ildə “Xalq qanmağa asan olan füqəra əhalilərə 

məxsus  vəba  azarı  haqqında  bir  inşadır”  kitabını  Azərbaycan 

dilinə tərcümə edir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundovdan son-

ra Qafqaz canişinliyində yüksək vəzifədə çalışan üçüncü azər-

---