ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

Şəmistan Nəzirli

419

Üzeyir bəy Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev. Onların hər ikisi 

bir  ildə  anadan  olub,  eyni  seminariyanı  bitiriblər.  Müəllim 

işləyiblər,  musiqi  yazıblar.  Tale  Üzeyir  bəyə  övlad  qismət 

eləməyib.  Üzeyir  bəylə  Müslümün  taleyindəki  oxşarlıqları  hər 

iki  görkəmli  hərb  xadimlərinin  həyatında  da  görmək  olar.  Əli 

ağa Şıxlinski də övlad həsrəti ilə dünyadan köçdü. Mehmanda-

rova  və  Müslüm  Maqomayevə  tale  övlad  da  verdi,  şöhrət  də. 

Amma  Əli  ağa  və  Üzeyir  bəyə  nisbətən  onlar  dünyadan  tez 

köçdülər.

Hər  ikisi  on  səkkiz  yaşından  əsgər  çəkməsi  geyindi,  Peter-

burqda oxudu, Port-Arturda, Birinci Dünya müharibəsində vu-

ruşdu. 1918-ci ildə ilk milli Azərbaycan ordusu yaratmaq kimi 

şərəfli iş də hər iki şöhrətli generala qismət oldu. Tam artilleriya 

generalı ali rütbəsi aldılar.

Azərbaycanın dörd qartalı XIX əsrin sonlarından ötən əsrin 

ilk illərinədək daima xalqına sidqi-ürəklə xidmət etdi.

Birinci Dünya müharibəsi başlananda Mehmandarov Vladi-

qafqazda yerləşən 21-ci piyada diviziyasının komandanı idi. Bu 

vaxta kimi həyatında çox hadisələr olmuşdu. Əsirlikdən qayıdan 

kimi  yeddinci  Şərqi-Sibir  artilleriya  briqadasının  komandanı 

təyin edildi, az sonra ona daha məsul vəzifə verildi – üçüncü Si-

bir ordusunun korpusunda artilleriya rəisi oldu. 1908-ci il Səməd 

bəyə bu yüksək vəzifədən başqa daha iki böyük sevinc bəxş etdi. 

Həmin il iyulun on üçündə ona general-leytenant rütbəsi verildi. 

İkinci, ən çox yadda qalan sevinc isə İrkutsk şəhərində noyabrın 

18-də  qismət  oldu.  Tale  uzun  intizardan  sonra  ona  oğul  payı 

göndərdi. Səməd bəy ona Pir adı verdi. Sonralar İqor adını daşı-

yan Mehmandarov otuzuncu illərdə general ataya görə çox ağrı-

lar,  əzablar  çəkdi.  1988-ci  ildə  Bakıda  görüşdüyüm  İqor  Meh-

mandarovun danışdığı bir epizodu heç vaxt unuda bilmirəm. 

– Atamdan sonra tez-tez anamı və məni ÇK-ya çağırardılar. 

Min  cür  hədələyici  suallar  verirdilər.  Suallara  düzgün  cavab 

versək də, verməsək də bizi döyüb incidirdilər. Bir dəfə lap cana 

doyub soruşdum ki, axı, məni niyə incidirsiniz, niyə döyürsü-

---

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

420

nüz? Bu sualların cavablarını mən həqiqətən də bilmirəm, yalan-

dan nə deyim? Mənə əzab vermək, ağa qara demək kimi bir şey-

dir. Mənim günahım nədir?

–  Günahınız  ondan  ibarətdir  ki,  özünüzə  yaxşı  valideyn 

seçməmisiniz.

Qəribə məntiqdir, nə vaxtdan övlad özünə valideyn seçib ki?..

Amansız  təqiblərdən,  yersiz  sorğu-suallardan  xilas  olmaq 

üçün 1930-cu ildə, keçmiş Azərbaycan Demokratik Respublika-

sının Hərbi naziri olmuş general atanın ölümündən sonra ana 

Yelizaveta  Nikolayevna  və  oğul  İqor  Azərbaycandan  Sankt-

Peterburqa köçməyə məcbur olurlar. Lakin Sovet ÇK-sı burda da 

onları təqib edirdi. 

“…1937-ci ildə Mehmandarovlar ailəsi Peterburqdan Sarato-

va sürgün edilir. Lakin İqor Mehmandarov burda da təqiblərdən 

yaxa  qurtara  bilmir.  Adi  yaşayış  şəraitinin  olmaması,  ağır 

maliyyə  çətinlikləri,  günaşırı  XDİK-ə  çağırış  onların  həyatını 

burda katorqadan da dözülməz edir. 

Lakin bütün bunlarla kifayətlənməyən cəlladlar Mehmanda-

rovlar ailəsindən yenə də əl çəkmirlər. 1941-ci ildə Y.N.Mehman-

darovanı oğlu ilə birgə yenidən Sibirə sürgün edirlər. Bu dəfə o, 

alman faşistləri tərəfindən partladılan qatarda həlak olur. Oğlu 

isə  sürgündən  sonra  uzun  illər  Kalininqradda  yaşayır.  1977-ci 

ildə isə Azərbaycanın hökumət rəhbəri onu Bakı şəhərinə dəvət 

edir.

…Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorluğunun vəsatətinə 

əsasən vaxtilə Mehmandarovların yaşadığı Sankt-Peterburq  və 

Saratov vilayət prokurorluqlarına sorğu göndərildi. Həmin işlər 

öyrənildi və nəhayət, İqor Səməd bəy oğlu Mehmandarova, ana-

sı Yelizaveta Nikolayevna Mehmandarovaya rəsmi sənəd aldıq. 

Gec də olsa xalqımızın tarixindən qara ləkələrin biri də silindi” 

(E.Hacıyev.  “Bir  qara  ləkə  də  silindi”  məqaləsi,  “Xalq  qəzeti”, 

8 iyun 1993-cü il).

---

Şəmistan Nəzirli

421

* * *

1910-cu  ilin  ilıq  may  günlərindən  birində  uzun  ayrılıqdan 

sonra doğma Qafqaz Səməd bəyi qəhrəman oğul kimi qoynuna 

aldı. O, mayın 24-də Tiflisdə yerləşən Birinci Qafqaz ordusunun 

korpusunda artilleriya rəisi təyin edildi. İyulun 31-də həmin kor-

pusda artilleriya müfəttişi, 1913-cü il dekabrın 31-də isə iyirmi 

birinci süvari diviziyasının rəisi oldu.

Birinci  Dünya  müharibəsinin  ilk  günlərindən  Səməd  bəy 

Mehmandarovun  diviziyası  Üçüncü  Qafqaz  ordu  korpusunun 

sıralarında döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlığa görə rus ordusu 

heyətində böyük şöhrət qazandı. Bu döyüşlərdə onun rəhbərlik 

etdiyi  səksən  birinci Abşeron  və  səksən  üçüncü  Samur  süvari 

alayları xüsusilə fərqləndi.

1914-cü il dekabrın on birində İkinci Qafqaz ordu korpusu-

nun  komandiri  təyin  olunan  Səməd  bəy  Mehmandarov  Sane 

çayı sahillərində, Prasnışa, Xolma və Vilno yaşayış məntəqələri 

uğrunda  alman  qoşunları  ilə  ağır  və  müvəffəqiyyətli  döyüşlər 

apardı.  Bütün  müharibə  boyu  onun  rəhbərlik  etdiyi  korpus 

düşmənə bir ədəd də olsa top itkisi vermədi.

Səməd  bəyi  yaxından  tanıyan  mayor  Hacıağa  İbrahimbəyli 

1946-cı ildə çap etdirdiyi “Səməd bəy Mehmandarov” adlı kitab-

çasında iftixarla yazır: “Rəsmən hərbi akademiya təhsili almayan 

bir  zabit  yalnız  böyük  bacarığı  sayəsində,  hərbi  xidməti  çox 

sevdiyinə,  döyüşlərdə  misilsiz  qoçaqlıq  və  hərbi  məharət  gös-

tərdiyinə, işinə can yandırdığına və son dərəcə təmiz adam oldu-

ğuna görə bu qədər böyük rütbə sahibi ola bilərdi. Səməd bəy 

Mehmandarov da belə bir zabit idi.

Əla səviyyəli topçu olan Səməd bəy Mehmandarova rəsmən 

topçu  akademiya  təhsili  olan  bir  artillerist,  həmçinin  görkəmli 

qoşun generalı olan hər bir ərkani zabiti həsəd apara bilərdi”.

Birinci Dünya müharibəsi illərində general Səməd bəy Meh-

mandarov  alman  diviziyalarını  bir  neçə  dəfə  ciddi  surətdə 

məğlub edən istedadlı sərkərdə kimi ad-san qazanmışdı.

---