Ş.Şəkərəliyev Z. A.Şəkərəliyeva

128
 
 
Malların  gömrük  müşayiətinə  görə  gömrük  yığımları. 
Malların  gömrük  müşayiətinə  görə  Azərbaycan  Respublikası 
DGK-nin Az
ərbaycan Respublikası Nazirlər  Kabinetinin  razılığı 
il
ə müəyyən etdiyi miqdarda gömrük yığımları alınır. 
T
ətbiq olunan gömrük vergiləri,  gömrük  rüsumları  və 
müxt
əlif  gömrük  yığımları  dövlət büdcəsi gəlirlərinin təxminən 
10-25%-
ə qədərini təşkil etsə də, gəlir gətirmədiyindən daha çox 
iqtisadi siyas
ət vasitəsi kimi əhəmiyyətə malikdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

129
 
 
V FƏSİL. DÖVLƏT BÜDCƏSİ GƏLİRLƏRİNİN 
FORMALAŞMASI VƏ İDARƏ OLUNMASINDA VERGİ 
VƏ RÜSUMLARIN ROLUNUN ARTMASI 
 
5.1. Dövl
ət büdcəsi gəlirlərinin strukturunda  
vergi v
ə rüsum daxilolmalarının müasir inkişaf 
 
dinamikasının qiymətləndirilməsi 
 
 
M
əlum  olduğu  kimi,  dövlət büdcəsi gəlirləri sistemində 
m
ərkəzi yeri vergilər tutur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə 
münasib
ətlərinin  vergi  forması  üstünlük  təşkil  edir.  Vergilər 
fiskal, iqtisadi v
ə sosial əhəmiyyətə malikdir. Vergilər pul vəsait-
l
əri mənbəyi olmaqla fiskal rolu yerinə yetirir. Vergi mexanizmini 
t
ənzimləməklə  (güzəşt  və  s.)  ictimai  istehsal  inkişaf  etdirilir. 
N
əhayət vergilər vasitəsilə  mühüm sosial məsələlər həll olunur. 
M
əsələn, müxtəlif sosial qrupların gəlirləri tənzimlənir və s. 
Vergi siyas
əti ümumiyyətlə kapital yığımı onun təmərküz-
l
əşməsi proseslərinə  və  əhalinin  alıcılıq  qabiliyyətinə  təsir edir. 
Vergil
ər iqtisadi tsikllərin hamarlanması üçün fəal istifadə olunur. 
Bel
ə  ki, vergilərin tənzimləyicisi  funksiyası  vergilər vasitəsilə 
dövl
ətin təkrar istehsal prosesinə müdaxiləsi ilə əlaqədardır. Ölkə-
d
ə  istifadə  olunan bütün vergi növlərinin, vergiqoyma üsul və 
prinsipl
ərinin məcmuu həmin ölkənin vergi sistemini əmələ gəti-
rir. Vergil
ər birbaşa və dolayı vergilərə bölünür. Birbaşa vergilər 
hüquqi v
ə fiziki, eləcə də həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərdən 
alınan  vergilərdir. Hüquqi  şəxslərdən  alınan  birbaşa  vergilərə 
m
ənfəətdən vergilər, kommersiya bankları və sığorta cəmiyyətlə-
rind
ən gəlir vergisi, müəssisənin  əmlakın  görə  vergi, sənaye 
mü
əssisələrindən sudan istifadəyə görə haqq, renta ödəmələri və s. 
fiziki  şəxslərdən  alınan  vergilərə  gəlir və  əmlak vergiləri, məq-
s
ədli yığımlar, həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərdən alınan ver-
gil
ərə isə torpaq vergisi, meşə vergisi, qiymətli kağızlarla əməliy-
yatlara gör
ə vergi və s. aid edilir.Dolayı vergilərə aksizlər, fiskal 
inhisar vergil
əri,  gömrük  rüsumları  və  həmçinin  ƏDV  aiddir. 

---

130
 
 
Büdc
əyə  qeyri-vergi gəlirlərinə  pullu  özəlləşdirmə, dövlətin 
istiqrazlarının və digər qiymətli kağızların satışından daxil olma-
lar aiddir. 
Hazırda  büdcə  sistemində  ən mühüm gəlir mənbəyi kimi 
daha böyük xüsusi ç
əkiyə malik olan vergi növündən biri əlavə 
d
əyər vergisidir. 1992-ci ildən Azərbaycan Respublikasında tətbiq 
olunan  ƏDV  dolayı  vergi  olmaqla  dövriyyədən vergini əvəz 
etmişdir.  ƏDV  vergi  tutulan  dövriyyədən hesablanan verginin 
m
əbləği ilə verilən elektron vergi hesab fakturalara və ya idxalda 
ƏDV-nin ödənildiyini göstərən sənədlərə müvafiq surətdə  əvəz-
l
əşdirilməsi olan verginin məbləği arasındakı fərqdir. 
Bazar  iqtisadiyyatı  ölkələrində  əlavə  dəyər vergisi ən 
s
əmərəli vergi növü sayılır. Bildiyimiz kimi onun yığım sistemi 
sad
ədir. Bu vergi iqtisadiyyatın bütün sahələri aralarında bərabər 
bölünmüşdür.  Lakin  yuxarıda  sadalanan  keyfiyyətlərlə  yanaşı 
qeyd etm
əliyik ki, bu gün bazar iqtisadiyyatına keçmiş ölkələrdə 
əlavə dəyər vergisi Dövlət Büdcəsi gəlirlərinin əksər hissəsini təş-
kil ets
ə də, onun Dövlət Büdcəsi gəlirlərində payı ildən-ilə azal-
maqdadır. Təbii ki, bu da vergi yükünün azalmasına xidmət edir. 
Əlavə  dəyər vergisi ilk dəfə  1958-ci ildə  Fransada tətbiq 
edilmişdir.  Azərbaycanda isə  1992-ci il  yanvarın  1-dən  başla-
yaraq satış və  dövriyyə  vergisinin əvəzinə  «Əlavə dəyər vergisi 
haq
qında» Azərbaycan  Respublikasının  qanununa  əsasən tətbiq 
olunur.  Respublikamızda  bu  vergi  növünün  faizi  əvvəlki illərə 
nisb
ətən azalmaqdadır. Belə ki, əlavə dəyər vergisi dərəcəsi 1992-
ci ild
ə  28%  olmuşdursa,  hal-hazırda  18%  həcmindədir. Lakin 
inkişaf etmiş digər ölkələrlə müqayisədə bu yüksək göstəricidir. 
 Dövl
ət büdcəsini tələb olunan səviyyədə  formalaşdırmaq 
üçün vergi sistemi el
ə qurulmalıdır ki, istehsalın inkişafına şərait 
yaradılmış  olsun.  Dövlət respublikada bütünlükdə  sahibkarlığın 
f
əaliyyətini tənzimləməli, onların normal inkişafına iqtisadi mühit 
v
ə  hüquqi  baza  yaratmalıdır.  Məsələn, nəzərə  alınmalıdır  ki, 
daxili  bazar  üçün  lazım  olan  malların  istehsalına  qadir  olan 
mü
əssisələr  üçün  Əlavə  Dəyər Vergisi dərəcələrini müəyyən 

---

131
 
 
q
ədər müvəqqəti olsa  da  azaltmaq  onların  fəaliyyətinə  müsbət 
t
əsir göstərmiş olar ki, bu da istehsal və satış imkanlarının geniş-
l
əndirilməsinə səbəb olacaqdır. Təbii ki, müəssisələrin və təşkilat-
ların  tam  gücü  ilə  işləmələri  vergi  yükünün  azalması  mənfəətin 
artımına  səbəb  olar  ki,  ƏDV-dən itirilən məbləğ  sonra  mənfəət 
vergisind
ən gələn əvəz olunar. 
ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın  və  hər 
vergi tutulan idxalın dəyərinin 18 faizidir. Vergi tutulan dövriyyə 
hesabat dövrü 
ərzində vergi tutulan əməliyyatın ümumi dəyərin-
d
ən ibarətdir. 
Az
ərbaycan  Respublikasında  aksizli  mallara  aşağıdakılar  aid 
edilir:spirt,piv
ə və spirtli içkilərin bütün növləri; tütün məmulatla-
rı; neft məhslları; minik avtomobilləri (xüsusi nişan və avadanlıq-
larla t
əchiz  olunmuş  xüsusi  təyinatlı  avtonəqliyyat vasitələri 
istisna olmaqla); istirah
ət və  ya idman üçün yaxtalar və  bu 
m
əqsədlər üçün nəzərdə tutulan digər üzən vasitələr. 
 
Statistik m
əlumatların  təhlili göstərir ki, aksiz vergisi 
2005-ci ild
ə 141 mln. manat təşkil edirdisə, bu göstərici 2009-cu 
ild
ə 417,4 mln. manat olmuşdur. Lakin bununla belə, büdcə daxil-
ol
malarında  aksiz  vergisinin  payı  6,9  %  dən 4,7 %-ə  enmişdir. 
2010  -  cu ild
ə  bu göstərici 452,0 mln manat, 2012-ci ildə  isə 
454,6 mln manat olmuşdur. 
 
Vergi M
əcəlləsinnin 183-cü maddəsinə  əsasən vergi 
öd
əyiciləri aşağıdakılardır: 
-  Az
ərbaycan  Respublikası  ərazisində  aksizli  malların 
istehsalı və ya idxalı ilə məşğul olan bütün müəssisələr və fiziki 
şəxslər, habelə Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənar-
da bilavasit
ə özü və ya podratçı vasitəsilə aksizli malları istehsal 
ed
ən və istehsal etdiyi yerdə vergi ödəyicisi kimi uçotda olmayan 
Az
ərbaycan Respublikasının rezidentləri; 
- 
Sifarişçinin göndərdiyi xammaldan Azərbaycan Respub-
li
kası ərazisində mallar istehsal edildiyi hallarda,  malların isteh-
sal
çısı (bu halda istehsalçı aksiz məbləğlərini sifarişçidən almalı-
dır). 

---