Ş.Şəkərəliyev Z. A.Şəkərəliyeva

135
 
 
-  R
espublikamız öz milli vergi ödəyicisinin hər cür gəli-
rin
ə  vergiqoyma hüququna malik olmaq və  onu  reallaşdırmaq 
üçün ist
ənilən digər dövlətlərin də öz ərazisindəki müvafiq ödəyi-
cisinin h
ər cür gəlirinə vergiqoyma hüququnu tanımalıdır. 
Yuxarıda  qeyd  edilən göstəricilərin dövlət büdcəsində 
xüsusi ç
əkisinin qənaətbəxş olmadığını torpaq vergisindən daxil-
olmalara da aid etm
ək  olar.  Dünya  praktikasına  uyğun  olaraq 
onun dövl
ət büdcəsində rolu yaxın gələcəkdə o qədər də əhəmiy-
y
ətli  olmayacaqdır.  Ölkə  iqtisadiyyatının  sağlamlaşdırılması,  is-
teh
salın  genişləndirilməsi,  artırılması  üçün  vergi  sisteminin tək-
mill
əşdirilməsi tələbi ön plana çəkilir. Əlbəttə, vergilərin büdcəyə 
daxil  olmasının  sabitliyini  təmin etmək birinci vəzifə  olmalıdır. 
Hazırda  Azərbaycanda  vergi sahəsində  müəyyən islahatlar 
aparılır, lakin bununla yanaşı bir sıra neqativ hallar hələ də davam 
etm
əkdədir. Vergi sistemində  aparılacaq  islahatlar  bütövlükdə 
c
əmiyyəti əhatə etməlidir. Belə ki, vergi xidməti orqanlarının işi 
sadalanan t
ələblərə cavab verməlidir. Ən əvvəl vergi mədəniyyəti 
v
ə vergi savadının artırılması məktəbdən başlayaraq, bütövlükdə 
t
əhsil sisteminin bütün pillələrində  tədris  proqramına  daxil 
edilm
əlidir. Vergi xidməti  orqanları  bütövlükdə  cəmiyyətin və 
onun h
ər bir üzvünün mənafeyi naminə  fəaliyyət göstərməli, 
onlarla birg
ə işləməlidir: vergi qanun vericiliyini bilərəkdən po-
zan
lara  qarşı  prinsipal.  Peşəkar və  barışmaz  mübarizə  apar-
malıdır; vergiqoyma metodikası keyfiyyətcə təkmilləşdirilməlidir, 
vergi xidm
əti orqanlarında elə iş şəraiti yaradılmalıdır ki, burada 
peşə məsuliyyətsizliyinə yer qalmasın, vətəndaşlara dövlətin siya-
s
ətinin mahiyyəti və məzmunu haqqında vaxtaşırı məlumat veril-
m
əsi və əsas müddəalarının şərh edilməsinin bütün vasitələrindən 
istifad
ə  edilməli,  onların  vergi  qanunvericiliyinə  könüllü və 
şüurlu  surətdə  əməl etmələrinin  əhəmiyyəti və  zəruriliyi  əyani 
sübut  olunmalıdır.  Vergidən  yayınma  hallarının  qarşısı  alınma-
lıdır. Ümumiyyətlə dünya dövlətlərində vergidən yayınma 30 % 
ətrafında  olursa,  respublikamızda  bu  göstərici xeyli yükəskdir. 
Vergid
ən  yayınma  halları  əsaəsn iki səbəbdən meydana gəlir: 

---

136
 
 
vergi obyektinin gizl
ədilməsi və  ya vergilərin düzgün hesablan-
ma
sı və hesablanmış vergilərin ödənilməsi formasında olur. Vergi 
orqanları  hər  iki  hala  qarşı  ciddi  mübarizə  aparsalar da hesab-
lanmış vergilərin ödənilməsi sahəsində ciddi problemlərlə rastla-
şırlar.  Son  istehlak  məlumatlara görə  vergilər üzrə  borclar 
büdc
əyə daxil olan vergilərin həcmindən artıqdır. 
 
5.2. Büdc
ə gəlirlərinin idarə olunmasının 
 t
əkmilləşdirilməsi yolları 
 
Büdc
ə  gəlirlərinin idarə  olunmasının  həm təşkilati,  həm 
hüquqi v
ə həm də iqtisadi tərəfləri və mexanizmləri vardır. Bura-
da dövl
ət büdcəsi, onun yerinə yetirilməsi, vergilərin toplanması, 
z
əruri ödəmələr, dövlətin daxili və xarici borcları, onların tənzim-
l
ənməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Büdcə  gəlirlərinin idarə 
edilm
əsində aşağıdakı mühüm vəzifələr qarşıda durur: 
-  vahid dövl
ət büdcə  sisteminin strateji istiqamətlərinin 
işlənib hazırlanması; 
-  dövl
ət büdcəsinin tərtib  olunması  və  icrasının  yüksək 
s
əviyyədə həyata keçirilməsi; 
- dövl
ət büdcə sabitliyinin təmin edilməsi və onun ölkənin 
sosial-
iqtisadi inkişafı ilə əlaqələndirilməsi; 
- maliyy
ə bazarının inkişaf etdirilməsi; 
-  maliyy
ə  resurslarının  ölkənin sosial-iqtisadi  inkişafının 
öncül sah
ələrində təmərküzləşməsi; 
-ölk
ənin  iqtisadiyyatına  xarici  kreditlərin cəlb edilməsi 
m
əqsədəuyğunluğunun müəyyən edilməsi; 
-  büdc
ə  planlaşdırılması  və  maliyyələşdirmə  işlərinin tək-
mill
əşdirilməsi; 
-  büdc
ə vəsaitlərindən və büdcədənkənar dövlət fondların-
dan s
əmərəli və  məqsədəuyğun  sitifadə  üzərində  dəqiq nəzarət-
idar
əedici sistemin yaradılması; 
-  dotasiya v
ə subsidiyaların həcminin dəqiq müəyyən edil-
m
əsi və əsaslandırılması; 

---

137
 
 
- büdc
ə siyasətinin qiymət siyasəti ilə optimal şəkildə əlaqə-
l
əndirilməsi; 
-  büdc
əyə  ödəniş  və  ayırmaların  düzgün,  tam  və  vaxtında 
h
əyata keçirilməsi üzərində  nəzarət; on ikincisi, müəssisənin 
maliyy
ə resurslarından səmərəli istifadə olunmasının təmin edil-
m
əsi və  əlaqədar olaraq maliyyə  menecmentinin  əhəmiyyətinin 
artırılması. 
 
Büdc
ə gəlirlərinin idarə olunmasında dövlət vergi xidmətlə-
ri,  Maliyy
ə  Nazirliyi  və  Dövlət Gömrük Xidməti  orqanları 
əhəmiyyətli dərəcədə rola malikdir. 
Burada  ayrı-ayrı  şirkətlərin və  müəssisələrin maliyyə 
menecmenti 
əhəmiyyətli dərəcədə iş görməlidir. Maliyyə menec-
mentinin başlıca məsələləri aşağıdakılardır:  
- 
Şirkət və  firmaların  maliyyə  fəaliyyətinin  planlaşdırılması  və 
proqnozlaşdırılması.  Burada  şirkət və  firmaların  maliyyə  baxı-
mından idarə edilməsində maliyyə planlarının maliyyə baxımın-
dan idar
ə edilməsində maliyyə planın, istehsalın həcmi və satışı 
üzr
ə  planların  işlənib  hazırlanmasının  böyük  əhəmiyyəti  vardır. 
H
əmin planlar və yaxud plan tapşırıqları həmçinin şirkətin ayrı-
ayrı  bölmələri üzrə  də  müəyyən edilir. Burada maliyyə  resurs-
larının  formalaşması  və  istifadə  edilməsinin idarə  edilməsinə 
xüsusi 
əhəmiyyət verilməlidir. 
 -  Maliyy
ə  resurslarının  investisiyalaşdırılması  üzrə  müvafiq 
m
əqsədəuyğun qərarların qəbul edilməsi. 
 - 
Şirkətin maliyyə fəaliyyətinin onun bütün xidmət strukturunun 
f
əaliyyəti ilə koordinasiya edilməsi. 
 - Maliyy
ə bazarında əlavə kapitalın əldə edilməsi özlərinin səhm 
v
ə  istiqrazlarının  satışı  üzrə  məqsədyönlü maliyyə  əməliyyatla-
rının aparılması. 
Maliyy
ənin idarə edilməsi dövlət tərəfindən maliyyə siyasə-
ti
nin işlənib hazırlanması, həyata keçirilməsi və onun təkmilləşdi-
rilm
əsi üzrə bağlı olan tədbirlər sistemidir. Maliyyə münasibətləri 
dig
ər iqtisadi münasibətlər  kimi  obyektiv  xarakter  daşısa  da  o, 
mü
əyyən təşkilati formada idarə olunmalıdır, çünki bu münasibət-

---