Ş.Şəkərəliyev Z. A.Şəkərəliyeva

132
 
 
Dövl
ət aksiz vergiləri vasitəsilə  daxili  istehlak  bazarına 
n
əzarət edir.Milli istehsalın qorunmasında aksizlərin rolu böyük-
dür. Bütün bunlarla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, aksizlərin is-
teh
sal  baxımından  büdcə  gəlirlərində  əhəmiyyəti o qədər də 
q
ənaətbəxş deyildir. 
Dövl
ətin  vergi  resurslarının  artırılmasında  əsas yer mən-
f
əət vergisinin payına düşür. Mənfəət vergisi birbaşa vergi olmaq-
la 
əldə olunmuş mənfəətin bir hissəsinin büdcəyə alınması forma-
sıdır. 
Az
ərbaycan  Respublikasının  qanunvericiliyinə  əsasən 
m
ənfəət vergisi hüquqi şəxs olan bütün müəssisə və təşkilatlara, o 
cüml
ədən banklar, kredit idarələri  sığorta təşkilatları,  respublika 
ərazisində yaradılmış, xarici investisiyalı müəssisələr, sahibkarlıq 
f
əaliyyətini həyata keçirən beynəlxalq biliklər və  təşkilatlara 
aiddir. Az
ərbaycanda mənfəət vergisinin tətbiq olunması Birinci 
Dünya müharib
əsini edən sonrakı illərə təsadüf edir. Hal-hazırda 
is
ə mənfəət vergisi dünya ölkələrinin hamısında tətbiq edilir. 
Hazırda Respublikamızda müəssisənin mənfəətindən 20% 
d
ərəcə  ilə  vergi tutulur. 2009-cu ildə  mənfəət vergisinin həcmi 
1329,2 mln. manat t
əşkil etmişdir ki, bu da 2005-ci illə müqayisə-
d
ə 3,7 dəfə çoxdur. Lakin bununla yanaşı qeyd edək ki, bu ver-
ginin h
əcmi 2008-ci ildə 2862,3 mln manat təşkil edirdi ki, bu da 
2009-cu ild
əki faktiki göstəricidən 2,2 dəfə çoxdur. Ona görə də 
m
ənfəət vergisinin büdcə daxilolmalarında xüsusi çəkisi 2005-ci 
ild
ə  17,3%-dən  2007-ci ildə  40,9 %-ə  qalxmış,  2008-ci ildə 
26,6%-
ə, 2009-cu ildə isə 12,9 %-ə enmişdir. 
Dövl
ət büdcəsi gəlirlərinin  formalaşmasında  xüsusi  yer 
tutan vergi növl
ərindən biri də  fiziki  şəxslərin gəlir vergisidir. 
Fiziki şəxslərdən gəlir vergisi vergi sistemindəki payına görə mü-
hüm 
əhəmiyyətə  malikdir. Dünya ölkələrinin  əksəriyyətində  bu 
verginin büdc
ə  daxilolmalarında  xüsusi  çəkisi 25-30 faiz civa-
rında olduğu halda, Azərbaycanda bu rəqəm 6-10 faiz arasındadır.  
 Qeyd etm
ək  lazımdır  ki,  istehsalın  artırılması  yüksək 
m
əhsul səviyyəsinin əldə olunmasına, əhalinin işlə təmin olunma-

---

133
 
 
sına, yüksək gəlir əldə edilməsinə şərait yaradır ki, bu da büdcə 
g
əlirlərində əhalinin gəlir vergisinin payının artmasına öz müsbət 
t
əsirini göstərmiş olur. Əhalinin gəlir vergilərindən daxilolmaları 
Türkiy
ə və Rusiya ilə müqayisə etsək görərik ki, respublikamızda 
bu göst
ərici çox aşağıdır. Buna əsas səbəblərdən biri kimi vergi-
d
ən yayınma hallarının olmasını misal göstərmək olar. Qeyri-qa-
nu
ni sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin aşkara 
çıxarılması, ayrı-ayrı vergi ödəyicilərinin həqiqi gəlirlərinin aşkar 
edilm
əsi və vergiyə cəlb olunması üçün görülən xidmətlər zəruri-
dir.  Hazırda  fəaliyyət göstərən kooperativ və  kiçik müəssisələr 
yaran
dığı  ilk  vaxtlarda kifayət qədər mənfəət  əldə  edirdilər ki, 
bunun da n
əticəsində  büdcəyə  də  vəsait keçirirdilər. Lakin son 
vaxtlar onlar
ın əksər hissəsi ya zərərlə, ya da mənfəətsiz işləyir. 
Çünki, onlar 
əldə etdikləri mənfəətin əksəriyyətini qaytarıb isteh-
sa
lın genişləndirilməsinə qoyurlar, həmin vəsaitlər əməkhaqqına 
çevril
əcək dövriyyədən birdəfəlik  çıxırlar.  Bundan  belə  qənaətə 
g
əlmək olar ki, gəlir vergisi mənfəət vergisindən daha çox pers-
pektivli imkanların yaradılması üçün iqtisadi zəmin yaratmış olur. 
Yux
arıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  dünyanın  inkişaf  etmiş 
ölk
ələrində, həmçinin keçid iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələri 
d
ə daxil olmaqla əhalidən gəlir vergisinin büdcə daxilolmalarında 
payı daha yüksəkdir. Məsələn, hazırda ABŞ və Kanadanın dövlət 
büdc
əsinin 42%-ə  yaxını,  İtaliya  və  İngiltərədə  30%-ə  yaxını, 
Polşa və Macarıstanda isə müvafiq olaraq 15-18%-ə yaxını əhali-
d
ən gəlir vergisinin dhesabına formalaşır ki, bunun da əksər his-
s
əsini əməkhaqqı vergiləri təşkil etmiş olur. Əhalinin gəlir vergi-
sind
ən daxilolmaların  payı  dünya  praktikasından  digər  əsas 
göst
ərici ilə müqayisədə kəskin surətdə fərqlənir. Məsələn, əhali-
nin g
əlir vergisindən daxilolmaların ümumi daxili məhsulda payı 
Almaniya,  Niderland, Norveçd
ə  10-12%,  Polşa,  Macarıstan, 
Ukraynada 8-10%, Türkiy
ədə 61 %, Rusiyada 2,7 % təşkil edirsə 
d
ə bu göstərici Azərbaycanda cəmi 1,5% həcmindədir. 
Xarici iqtisadi f
əaliyyət çoxsahəli bir sahədir. Bura 
Az
ərbaycan Sahibkarlarının xarici ticarət sazişlərini, xarici müəs-

---

134
 
 
sis
ələrin və  xarici  şəxslərin Azərbaycandakı  fəaliyyətini, Azər-
baycanın  sahibkarlarının  xarici  ticarət  əməliyyatlarını,  Azərbay-
can mü
əssisəsini və fiziki şəxslərin xarici ölkələrdəki fəaliyyətini 
aid etm
ək olar. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı olan problemlərin 
h
əllinin çözülməsi o qədər də asan məsələ deyildir ki, çünki onun 
h
əlli təkcə vergi ödəyicilərinin mənafeyi ilə deyil, həm də onunla 
bağlı olan xarici dövlətin mənafeləri ilə bağlıdır. Bilirik ki, hazırkı 
dövrd
ə bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində hər hansı bir müəs-
sis
ə,  şirkət və  ya təşkilat  istənilən ölkədə  kommersiya və  digər 
iqtisadi f
əaliyyətlə məşğul ola bilər. Həmçinin öz vəsaitlərini in-
vestisiya kimi müxt
əlif ölkələr qoya və orada müəyyən bir əmlaka 
malik ola bilm
ə  imkanı  qazanmış  olar.  Bu  zaman  vergiqoyma 
mexanizmi el
ə  tətbiq  olunmalıdır  ki,  ikiqat  vergiqoymaya  şərait 
yaranmasın. Bu hallarda kapitala vergiqoyma elə tənzimlənməli-
dir ki, o d
əqiq olsun və eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır 
ki, bu sistem el
ə  yaradılmalıdır  ki,  bu  şirkətlərin müəssisə  və 
t
əşkilatların  və  yaxud  fiziki  şəxslərin vergiqoymadan kənarda 
qalması  halları  istisna  olunsun.  Bunun  üçün  hər bir ölkə  xarici 
iqtisadi f
əaliyyət sferasında öz vergi hüquqlarının müdafiəsini bu 
göst
əricilər əsasında stimullaşdırır; 
- xarici ölk
ələrdə gəlir mənbəyinə, daşınmaz əmlaka və s. 
malik olan v
ətəndaşların  müvafiq  vergilərə  cəlb edilməsi üçün 
qanunvericilikd
ə uyğun dəyişikliklər aparılmalıdır. 
-  vergiqoyma m
əqsədilə «transfer qiymətlərinin» tənzim-
l
ənmə qaydaları bir-birindən asılı olmayan «müstəqil agent qay-
da
sında»  partnyorların  sazişlərində  göstərilən qiymətlərlə  müqa-
yis
ə edilməklə müəyyən edilən «sorğu qiymətləri» əsasında həya-
ta keçirilm
əlidir. 
-  «milli» vergi öd
əyicisinə  vergi ödənişi  tələbnamələri 
t
əqdim edərkən vergi məbləğindən «xarici vergilər» çıxılmalı və 
ya xaricd
ə  ödənilən vergilərin vergi ödəyicisinin vergiqoyma 
bazasını müəyyən edərkən çıxılan xərclərə xaricdə ödənilən vergi 
m
əbləği  də  daxil edilməlidir və  yaxud vergi ödəyicisinin vergi 
öhd
əliyindən xaricdəki gəlirləri tam çıxılmalıdır. 

---