Şubay Cavad oğlu Nuruzadə
Yüklə 2,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
106 sahibliyi də saxlanıldı. Zəmindarın verdiyi verginin məbləğinə hər 30 ildən bir yenidən baxılmalı idi. Amma faktiki olaraq ver gi məbləğinə tez-tez və həm də ən çox məhsul götürülən illərdə yenidən baxılırdı. Torpaqdan götürülən gəlirin çox his
səsi müstəmləkəçilərin əlinə keçirdi və onlar varlandıqca is tismarı gücləndirirdilər, gücləndikcə daha da qəddarlaşırdılar. Bu dövrdə Mədrəs və Bombey əyalətləri ərazisinin çox his
səsində rəiyyətvari sistemi tətbiq edildi. Rəiyyətvari siste- mi nə əsasən Ost-Hind kompaniyası öz vergi aparatı vasitəsilə torpağı kiçik sahələrlə müddətsiz icarə hüququ şəklində kənd- lilərə icarəyə verirdi. Hər il bir dəfə vergi günü təyin olunur- du. Torpaqdan məhsulun 50 faizi miqdarında, suvarılan tor- paq
lardan isə 75 faizi miqdarında vergi alınırdı. Yeni aqrar sis
temin tətbiq edilməsi onunla əlaqədar idi ki, cənub kənd- lilərinə daimi vergi sistemini qəbul etdirmək təşəbbüsü müqa- vi mətə rast gəlir və bəzi yerlərdə məsəslən, Koimbaturda bu müqavi mət kortəbii kəndli çıxışlarına çevrilirdi. Zəmindarlıq siste mində kəndlilər əslində torpağa təhkim edilir və yarım- təhkimli asılılığa düşürdülər ki, bu da onlarda qəzəb oyadır, milli-
azadlıq hərəkatını gündən-günə sürətləndirməkdə idi. XIX əsrin 20-ci illərində Ost-Hind kompaniyası öz möv- qe yini o qədər möhkəmlətmiş və o dərəcədə geniş inzibati idarə aparatı yaratmışdı ki, ingilislər zəmindarın vasitəçiliyi olmadan da vergi toplamaq işini öz əlinə ala bilərdi. Eyni za- manda zəmindar vasitəçinin aradan çıxarılması ingilislərə bö- yük mənfəət gətirirdi. Yeni sistem bilavasitə istehsalçını met- ro poliyaya lazım olan kənd təsərrüfatı bitkiləri becərtməyi asan laşdıran daha hiyləgər bir sistem idi. Rəiyyətvari sistem kənddə feodal əlaqələrini ləğv etmirdi. Aydın məsələ idi ki, Ost-
Hind kompaniyası həmin rayonlarda torpağın bir növ yarımfeodal mülkiyyətçisinə çevrilirdi. Hindistanda Britaniya müstəmləkə sistemi möhkəmlən- diri
ləndən sonra ingilislər aqrar sahədə, o cümlədən vergi sis- te mində öz maraqlarına uyğun dəyişiklik etdilər. Yeni torpaq- vergi sistemi tətbiq edilməsi nəticəsində Britaniya Hindis- tanın sahələrinin 50 faizi rəiyyətvari sistemi, 30 faizi müvəq- qəti zəmindarlıq və yalnız 19 faizi daimi zəmindarlıq sistemi rayonlarına çevrilmiş oldu. Bu haqda K.Marks ingilislərin aq- 107 rar siyasətinin xarakterini təhlil edərək yazırdı ki, "Hər hansı xalqın bir sıra müvəffəqiyyətsiz, həqiqətən mənasız və işdə biabırçı iqtisadi eksperimentlərdən ibarət bir tarixi varsa, o da məhz ingilislərin Hindistanda ağalığından ibarətdir. Benqa- liyada onlar ingilis iri torpaq sahibliyinin karikatu rasını, Cə- nub-
Şərqi Hindistanda parsel mülkiyyətinin karikaturasını ya ratmışlar. Şimal-qərbdə onlar icma torpaq sahibliyi ilə bir- lik də hind iqtisadi icmasını özlərindən asılı olduğu dərəcədə onun karikaturasına çevirmişlər" 1 . Hindistanı ingilis mallarının satış bazarına çevirməyi asan
laşdırmaq üçün Ost-Hind kompaniyası Bentinkin gene- ral-quber natorluğu dövründə (1828-1835) vahid ölçü və çəki sistemi, vahid pul si stemi tətbiq etdi, Kəlküttə-Dehli şosse yo lunu çəkməyə başladı. Hindistanın şimal-qərb torpaqlarının işğal edilməsinə hazırlıq planı ilə əlaqədar ölkənin iqtisadi rayonlarına və müxtəlif əyalətlərə yollar çəkilməsinə başla- nıldı. İqtisadi cəhətdən isə bu tədbir ölkənin daxili rayonları- na ingilis mallarının daşınmasını asanlaşdırmaq və xammal ixracına kömək etmək məqsədi güdürdü. Eyni zamanda XIX əsrin 30-cu illərində ingilislər ilk dəfə olaraq şəkər qamışı, pam bıq plantasiyaları yaratmağa başladı. Bunun nəticəsində kənd təsərrüfatı xammalının ixracı xeyli artdı. Beləliklə, bu- nun nəticəsi olaraq 1833-cü ildə, 14,5 min ton, 1844-cü il-də is ə 40 min ton pambıq ixrac edilmişdi. Britaniya hökuməti bü tün gəlir mənbələrini öz əlinə almaq üçün 1833-cü il qanu- nu ilə Ost-Hind kompaniyasının ticarət hüququnu tamamilə ləğv etdi. Lakin yenidən taktika dəyişdi və müstəmləkə haki- miy
yətinin inzibati-siyasi və hərbi-polis aparatı olmaq etibarilə Kompaniyanı gücləndirən bir sıra qanunlar həyata keçirildi. XIX əsrin 20-30-cu illərində ümumxalq hərəkatı və maarifpərvərlik Britaniya imperalistləri tərəfindən Hindistanın istilasının gücləndirilməsi və istismarının artması, müstəmləkə zülmünün yeni
formaları xalq kütlələrinin kortəbii müqavimətinə səbəb olurdu. Ən güclü çıxışlardan biri də Hindistanda vəliullahi- lərin-vahabilərin hərəkatı idi. Onların mübarizəsinin əsas
1
108 istiqaməti feodal zülmünə və eyni zamanda ingilis əsarətinə qarşı yönəlmişdi. Digər vilayətlərlə yanaşı Benqaliyada vahabilərin rəhbərliyi altında kəndlilərin və sənətkarların mü- ba rizəsi 1831-ci ildə silahlı üsyana çevrildi. Kəlküttənin şi- mal və şərqində olan vilayətləri bürüyən bu hərəkata Titu Miy
yan başçılıq edirdi. Üsyançılar bu regionda ingilis ağa- lığının ləğv edildiyini və "ədalətli dövlət" yaradıldığını elan et dilər, əmlak birliyi qaydası müəyyənləşdirildi. Üsyanın an- ti feodal mahiyyəti istismarçı müsəlmanlara və qismən hindu- lara qarşı mübarizədə özünü göstərdi. Yerli hökumət orqan- ları üsyançıların öhdəsindən gələ bilmirdilər. Yalnız ingilis- hind nizami qoşunlarından ibarət və üçüncü dəfə göndərilən cəza dəstələri üsyançıların müqavimətini qıra bildi. Vahabilər hərəkatının nisbətən fəal cərəyanının mərkəzi Pətnə şəhəri idi. Buradak ı hərəkatın rəhbərləri Hindistanın bir sıra əyalət- lərində və feodal knyazlıqlarında olan öz həmfikirləri ilə əlaqə yaratmışdılar. Hindistanın Maysur əyalətində xalq narazılığı hələ XIX əsrin birinci yarısında başlanmışdı. Bununla əlaqədar 1830-cu ildə Maysurda kəndlilərin üsyanı başlanmışdı. Kəndlilər si- lahlanaraq ingilislərin əlaltısı olan Maysur knyazına qarşı çı- xış etdilər və bir çox əyalətlərdən buradakı idarə məmurlarını qovdular. Silahlı mübarizə 1831-ci ilin ortalarına qədər da- vam etdi. Üsyan ingilis qoşunlarının yardımı və yerli əlaltı- la rın satqınlığı nəticəsində yatırıldı. Nəticədə Maysur knyaz- lığı Ost-Hind kompaniyasının idarəsi altına keçdi. Üsyançılara qarşı növbəti hücum zamanı ingilislərə Malabar sahilində mopla kəndliləri də müqavimət göstərdilər. Onlar ərə- bistan
lıların sələflərindən, habelə islamı qəbul etmiş yerli əhali- dən ibarət idi. Bu rayonda mülkədarlar və istismarçı təbəqə əsa- sən hindulardan ibarət idi. Bir müddətdən sonra antifeodal xarak- terli üsyan siyasi mahiyyətini dəyişdi və dini xarakter aldı, mü- barizə gedişində üsyan ingilislərə qarşı çevrildi. Müstəmləkəçilər çox çətinliklə bu üsyanı da müvəqqəti olaraq yatıra bildilər. Əlbəttə, XIX əsrin əvvəllərindəki bu üsyanlar kortəbii və pərakəndə xalq çıxışları idi. Amma təəsüf ki, irtica güclü, vətəndaş həmrəyliyi isə zəif idi. Bu amil isə Ost-Hind kom- pani yasının üsyanları yatırmasına kömək edirdi. Yüklə 2,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|