Suğra osmanova qılman İlkin. Baki və bakililar

TAMAİA MÜƏSSİSƏLƏRİ

Bakının yaŞlı əhalisinin yaxŞı yadındadır ki, o zaman Bakıda kinoteatr

binalarından əlavə müxtəlif tamaŞa müəssisələri də fəaliyyət göstərirdi. Doğrudur

bu müəssisələrin əksəriyyəti xüsusi adamların əlində idi, bəziləri də hökümət

166

tərəfindən ayrı-ayrı adamlara icarəyə verilmiŞdi. Elə tamaŞa müəssisələri də vardı

ki, onlar icarə yolu ilə Şəhərə qastrola gəlmiŞ truppaların sərəncamına verilirdi.

Kinoteatrların əksəriyyəti isə daimi fəaliyyət göstərirdi. 1900-cu ildən sonra

Bakıda 15-ə qədər kinoteatr mövcud idi. O zaman kinoteatrlar sinemotoqraf

adlanırdı.

Ən məŞhur kinoteatr "FENOMEN" idi. O zaman bu kinoteatr indiki Kukla

teatrının binasında idi. "RENESANS" indiki "Vətən" kinoteatrının binasında

yerləŞirdi. "AMPİR" - keçmiŞ Malakan, indiki Xaqani küçəsində, "Aktyor evi"nin

yerində idi. Sovet dövründə burada Gənc TamaŞaçılar Teatrı bina sökülənədək

fəaliyyət göstərirdi. "FORUM" - ən məŞhur kinoteatr idi. Sovet hakimiyyəti

illərində "26" kinoteatrı adlanırdı. Sonralar bu bina sökülmüŞ, əvəzində böyük

yaŞayıŞ binası tikilmiŞdir.

"FORUM" BolŞoy morskoy (Bülbül) küçəsi ilə "Telefonnı" (indiki 28 may)

küçələrinin tinində yerləŞirdi. "EDİSSON" kinoteatrı Bülbül prospekti ilə Ü.

Hacıbəyov küçələrinin kəsiŞdiyi yerdə indiki "Sahil" metrosunun yerində idi.

"KOLLİZEY" - Nizami küçəsində Opera teatrı ilə üzbəüz köhnə bir binada

yerləŞirdi. Sovet hakimiyyəti illərində bu binanın yerində əvvəllər Musiqili Teatrın

binası yerləŞirdi, sonra da o söküldükdən sonra onun yerində hazırkı Gənc

TamaŞaçılar Teatrının əzəmətli binası ucaldılmıŞdır. "EKSPRES" kinoteatrı isə

indiki M. Ə. Rəsulzadə (keçmiŞ Olqa) küçəsində (indiki "Azərbaycan"

kinoteatrının binasında) yerləŞirdi. Sovet hakimiyyəti illərində bu kinoteatr uzun

müddət "Qızıl Şərq" adlanırdı. "REKORD" - kinoteatrı Birja, sonralar Hürriyyət

adlanan meydanda taxtadan tikilmiŞ bir binada yerləŞirdi. Bu bina həm kino

göstərilmək və həm də sirk tamaŞaları üçün nəzərdə tutulduğundan dairəvi Şəkildə

idi.

"MİNYON" kinoteatrı. İndiki "Araz" kinoteatrının binasında yerləŞirdi. 30-

cu illərdə burada Gənclər teatrı fəaliyyət göstərirdi. Sonralar təzədən kinoteatra

çevrildi. "YARDIM" kinoteatrı. Sovet hakimiyyətində də kinoteatr binası olaraq

qalırdı. Təkcə adı dəyiŞdirilib "Ulduz" olmuŞdu.

Bunlardan baŞqa iki kinoteatr da vardı ki, bunlar Şəhərin iki böyük ticarət

mərkəzləri olan passajlarda yerləŞirdi. Bunlardan biri H. Z. Tağıyevin passajında

(univermaq) yerləŞən "FRANSIZ ELEKTRO BİOQRAFI" kinoteatrı, o biri isə

Velikaya knyajskaya (Ə. Əliyev) küçəsində Kələntərovun passajında (indiki AHİİin

binasında) yerləŞən "MUZA" kinoteatrı idi.

"ODEON" kinoteatrı Merkuri (indiki Azərbaycan prospekti) ilə Milyutin

(indiki Əlyarbəyov) küçələrinin tinində hazırki Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyi 4-cü

idarəsinin 1 nömrəli poliklinikasının yerləŞdiyi binada idi.

167

"MARS" kinoteatrı çox kiçik olub, Qubernski (indiki Nizami) küçəsi ilə

Vorontsov (indiki Əzizbəyov) küçələrinin kəsiŞdiyi yerdə birinci mərtəbədə

yerləŞirdi. İkinci mərtəbədə isə "Azərbaycan" qəzetinin redaksiyası idi.

"PALATS" kinoteatrı kiçik bir salondan ibarətdi. "İsmailiyyə" (indiki

Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin) binasının birinci

mərtəbəsində sağ tərəfdə yerləŞirdi. Onu bir nəfər bəzzaz icarəyə götürmüŞdü.

Teatr binalarına gəlincə qeyd edilməlidir ki, 1911-ci ilədək Bakıda əsasən

iki teatr binası vardı. Bunlardan biri 1883-cü ildə tikilmiŞ məŞhur Tağıyev teatrı

idi. Bu binada əvvəllər Rusiyanın hər tərəfindən qastrola gəlmiŞ aktyor dəstələri

çıxıŞ edirdilər. Yerli aktyor dəstələri yaradılandan sonra Hacı Zeynalabdin binanı

onlara teatr tamaŞaları göstərmək üçün bəzi hallarda pulsuz və kirayəyə verirdi.

Xüsusilə 1896-cı ildə təŞkil olunmuŞ "Birinci müsəlman truppası" burada tez-tez

tamaŞalar verirdi. O zaman bu truppaya N. Nərimanov, Cahangir Zeynalov,

Mehdibəy Hacinski, Həsən bəy Zərdabi və baŞqaları daxil idi. 1909-cu ildə baŞ

vermiŞ yanğından sonra teatr Hacı tərəfindən təmir edilib, daha da gözəlləŞmiŞdi.

"GünəŞ" qəzeti 1910-cu il 24 avqust tarixli nömrəsində yazırdı: "Təzədən tikilmiŞ

Şəhər teatrı oktyabrın 1-də qurtarıb, təzə mövsümü açacaqdır. Teatr əvvəlkindən

böyük tikilib 1700 nəfərədək adam tutur".

27 sentyabrda həmin qəzet yenə yazırdı ki, təmirdən sonra zalın boyu

artırılmıŞdır. Parterdəki yerlərə 5 sıra əlavə edilmiŞdir. Səhnə və lojalar

geniŞləndirilib. Təmir 8.300 manata baŞa gəlib.

Bu teatr binası Azərbaycanda opera sənətinin yaradılması ilə bilavasitə

əlaqədardır. 1908-ci ildə məhz bu binada Azərbaycan opera sənətinin ilk görkəmli

əsəri - Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası tamaŞaya qoyulmuŞdu.

Dirijor Ə. R. Haqverdiyev idi. BaŞ rolda - Məcnun rolunda H. Sarabski çıxıŞ edirdi.

TamaŞa müvəffəqiyyətlə keçmiŞdi. Müəllif tez-tez səhnəyə çağırılıb, gurultulu

alqıŞlarla qarŞılanırdı. Bundan həvəsə düŞən Ü. Hacıbəyov bir-birinin dalınca

operettalar yazıb tamaŞaya qoyurdu. Bunların içərisində "O olmasın, bu olsun" və

"ArŞın mal alan" operettaları bakılıların xüsusilə xoŞuna gəlirdi. 1910-cu ildə o

"Rüstəm və Söhrab" adlı yeni bir opera yazdı və həmin ilin 12 noyabrında

tamaŞaya qoyuldu. Dirijor müəllif özü idi.

1918-ci il mart hadisələri zamanı teatr binası ermənilər tərəfindən

yandırıldı. O yalnız 1922-ci ildə təmir edildi və DadaŞ Bünyadzadənin adına

qoyuldu. Teatrın açılıŞı günü özünün Mərdəkandakı bağında yaŞayan Hacı

Zeynalabdin Tağıyev teatrın açılıŞına dəvət olunmuŞdu. Hacı öz təəssüratını belə

ifadə etmiŞdi: "Bünyadzadə yoldaŞ adına müsəlman teatrının açılıŞı münasibətilə

xalqın mədəniyyəti yolunda görülən bu iŞdə mənim bir pioner kimi xidmətlərimi

qiymətləndirən hökümətimizin bu qoca yaŞımda mənə iltifatından mütəəssirəm".

168

İkinci teatr keçmiŞ Malakan bağının yanında Malakan (Xaqani) küçəsi ilə

Qoqol küçələrinin kəsiŞdiyi yerdə tikilmiŞ Mikado teatrı idi. Bunun ikinci adı Pel-

Mel idi. Bu binanın yapon memarlığı üsulunda tikiliŞi təsadüfi deyildi. Bakının

varlı Şəxslərindən birinin oğlu olan Əliheydər Hacı HaŞım oğlu Yaponiya və Çinə

olan səfərindən qayıdandan sonra bu yerdə torpaq alıb, belə bir bina tikdirmiŞdi.

Pel-Mel teatrı binasında hər cür tamaŞalar verilir, Rusiyanın məŞhur incəsənət

ustaları Bakıya qastrola gələrkən burada çıxıŞ edir və kino göstərilirdi. Bir sözlə

Pel-Mel Bakının rus dilli əhalisinin mədəni mərkəzinə çevrilmiŞdi. Özünün

arxitektura quruluŞu ilə fərqlənən bu bina yalnız bu yaxın illərdə yenidən təmir

edildikdən sonra bütün xarici görkəmini tamamilə dəyiŞmiŞdir. Hazırda bu binada

Səməd Vurğun adına Rus Dram Teatrı yerləŞir.

1911-ci ildə Bakıda üçüncü bir teatr binası inŞa edilib qurtarır. Bu Mayılov

qardaŞlarının keçmiŞ Torqovı (indiki Nizami) küçəsində ucaltdıqları Opera teatrı

binası idi. Bina çox qısa bir müddət, təxminən bir ildə tikilib baŞa çatdırılmıŞdır.

Deyilənə görə Mayılov qardaŞları onu çox hörmət etdikləri bir rus müğənni qadının

Şərəfinə ucaltmıŞlar. Opera teatrı 1911-ci ilin 28 fevralında açılmıŞdı. Birinci gün

Musorqskinin "Boris Qodunov" operası göstərilmiŞdi.

1983-cü ildə teatr binasında yanğın olmuŞdu. Yanğından sonra təmir

olunub, əvvəlki əzəmətli görkəminə qaytarılmıŞ və daha da gözəlləŞmiŞdir.

TamaŞa müəssisələri içərisində Bakı sirkləri də əhaliyə böyük xidmət

göstərirdi. Bakıda ilk sirk binasının əsası hələ keçən əsrin axırlarında Akim və

Pyotr Nikitin qardaŞları tərəfindən qoyulmuŞdur. Nikitin qardaŞları 1880-ci ildə

Moskvada ilk sirkin binasını qoymuŞ və bir müddətdən sonra ölkənin baŞqa

Şəhərlərində də məsələn: Kiyevdə, Xarkovda, Kurskda, Nijni-Novqorodda, Tiflisdə

və o cümlədən Bakıda onun filiallarını açmıŞdılar. Bakıda Nikitin qardaŞları

sirkinin binası Torqovı küçə ilə Böyük dəniz küçələrinin tinində, indiki Rəssamlıq

texnikumu binası ilə Nizami küçəsindəki Opera teatrı binasına bitiŞik binaların

arasında yerləŞirdi. Sirk dairəvi Şəkildə, daŞ və taxtadan tikilib, həm sirk tamaŞaları

və həm də səhnə əsərləri tamaŞaları üçün çox yararlı idi. Bu binada sirk tamaŞaları

əsasən yay və payız aylarında göstərilirdi. Bu zaman səyyar sirk truppaları Tiflisə,

oradan Bakıya gəlir, burada tamaŞalarını bitirdikdən sonra dənizlə HəŞtərxana,

oradan da Volqa boyu ilə yuxarılara: Saritsına, Saratova, Samaraya, Nijni-

Novqoroda keçərək qastrol tamaŞaları göstərirdilər. BaŞqa vaxtlar isə bina icarəyə

verilirdi. Bakıda sirk Şəhərin mərkəzində tikildiyindən qıŞ aylarında öz ətrafına

çoxlu tamaŞaçı toplaya bilirdi. Binada teatr tamaŞaları üçün əlveriŞli Şərait

olduğundan, yerli Azərbaycan aktyor truppaları burada vaxtaŞırı tamaŞalar

verirdilər. Ərəblinski və baŞqa azərbaycanlı rejissorların rəhbərliyi ilə burada

Azərbaycan yazıçılarının bir çox əsərləri tamaŞaya qoyulmuŞdu.

169

1910-cu ildə burada "Nicat" cəmiyyəti tərəfindən Ü. Hacıbəyovun, 1911-ci

ildə isə H. Sarabskinin benefisi keçirilmiŞdi.

1917-ci ildə sirkin binası yanır. Nikitin qardaŞları onu təmir etmək əvəzinə

keçmiŞ Birja (indiki 26-lar) meydanında təzə sirk binası inŞa edirlər. Bu bina

əsasən taxtadan dairəvi Şəkildə tikilmiŞdi. Burada kino göstərilməsi də nəzərdə

tutulmuŞdu. İçəridə tamaŞaçılar üçün maksimum Şərait yaratmaq məqsədilə yuxarı

cərgələrə qalxan pillələr binanın xaricində düzəldilmiŞdi. Əlbəttə bina əsas etibarilə

kino tamaŞaları üçün nəzərdə tutulmuŞdu. Binaya təxminən 2 minədək tamaŞaçı

yerləŞirdi. Lakin sirkin taxtaları möhkəm mıxlanmadığından bərk xəzrilərdə bina

əsir və az qala uçmaq dərəcəsinə çatırdı. 1915-ci ilin martında Şəhər Abadlıq

İcraiyyə Komitəsinin iclasında bu məsələ müzakirə olunaraq göstərilirdi ki,

Şalbanlar bir-birilə yaxŞı bənd edilməmiŞ və eŞik tərəfdən olan pillələrdə də hər

dəqiqə yanğın təhlükəsi gözlənilə bilər.

Yefimov qardaŞlarının sirki də yaŞlı bakılıların yəqin ki, yadındadır. Bu sirk

hazırki Ü. Hacıbəyov küçəsində Rabitə evi binasının yerində idi. O da taxtadan

tikilmiŞdi. Onun müxtəlif və zəngin proqramı olurdu. Özünə daha çox tamaŞaçı

cəlb edən pəhləvanların güləŞi idi. Bakılılar güləŞi sevirdilər. Buna görə bilet

tapmaq, bütün güləŞlərə tamaŞa etmək hər adama müyəssər olmurdu. ÇıxıŞ edən

pəhləvanlardan Sali Süleyman və Gəncəli tamaŞaçıların sevimlisi idi. Sali

Süleymanın güləŞdiyi gün sirkin qapısında böyük izdiham yaranırdı.

Yefimov qardaŞlarının sirki 20-ci illərin axırlarınadək fəaliyyət göstərirdi.

Yalnız Bakıda hazırki sirk binası inŞa edildikdən sonra bu taxta sirk sökülmüŞdür.

Bakının ən köhnə sirklərindən biri Fürerin sirki idi. Bu Petrov meydanında

Fürer adlı bir almanın idi: Sirkdə əsasən gəlmə sirk truppaları və vəhŞi heyvan

təlimçiləri çıxıŞ edirdilər. Fürer qazanc məqsədilə bəzən heç yerdə tanınmamıŞ zəif

truppaları dəvət edirdi ki, bu da tamaŞaçıların haqlı narazılığına səbəb olurdu. Belə

hallar tez-tez təkrar olunduğundan tamaŞaçılar sirk tamaŞalarını baykot edirdilər.

Yalnız bu vasitə ilə onlar Füreri sirk proqramının keyfiyyətini artırmağa, ona

zərərə baŞa gəlsə də, güclü kollektivlər dəvət etməyə məcbur edirdilər. Sirkin ətrafı

da həmiŞə natəmiz vəziyyətdə olurdu. Aylarla yığılıb qalmıŞ heyvan peyinləri

atılmadığından üfunətdən sirkə yaxınlaŞmaq mümkün olmurdu. Bu məsələ

dəfələrlə Şəhər idarəsində müzakirə edilmiŞ və qərara alınmıŞdı ki, sirk

heyvanlarının peyinləri sirkin yanında açıq havada saxlanmasın. O ya tez-tez

tullanmalı, ya da taxta hasar içərisinə alınmalıdır. Fürer öz xəsisliyi ucbatından

vaxtaŞırı cərimə verməyə məcbur edilirdi. Sirkin dəniz kənarında olmasına

baxmayaraq ətraf binalarda yaŞayanlar sübhədək kəsif üfunətdən yata bilmirdilər.

Petrov meydanı Sovet hakimiyyətinədək ümumiyyətlə natəmiz saxlanılırdı, Bakı

sirklərində gəlmə heyvan təlimçiləri ilə yanaŞı Bakının özündə yetiŞmiŞ Ələkbər

Fərrux adlı bir təlimçi də iŞtirak edirdi.

170