Suğra osmanova qılman İlkin. Baki və bakililar

BAKI HAMAMLARI

Bakı hamamlarının qədim tarixi vardır. İirvanŞahlar sarayında bizim

günlərədək qalmıŞ qədim bir hamamın tikintisi göstərir ki, hələ o dövrlərdə Şəhərdə

hamam tikintisinə böyük əhəmiyyət verilmiŞdir. Belə köhnə hamamlara Bakı

kəndlərində də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Nardaran kəndindəki hamam

14-cü əsrin 1388-ci ilində tikilmiŞdir. Mərdəkandakı Məhəmməd hamamı da

qədimdir. İçəri Şəhərdəki köhnə hamamlardan ən gözəyatımı Qasımbəy hamamıdır

1859-cu ildən sonra, baŞqa sözlə desək, Bayır Şəhər salınandan sonra

Bakıda bir-birinin ardınca çoxlu hamamlar tikilmiŞdi. Hamamların binası əsasən

tağlardan və onların üstündə qurulmuŞ günbəzlərdən ibarət idi. Bu baxımdan

Şəhərin özündə və AbŞeronun ətraf kəndlərində tikilmiŞ hamamların bir-birinə

oxŞar cəhətləri çox idi. Hamamlar suya və rütubətə davamlı daŞlardan tikilirdi. Su

qıtlığına baxmayaraq, bu hamamlar səy və səliqə ilə iŞlədilirdi. Hamam binası

əsasən iki hissədən ibarət olurdu: bayır və içəri hissələr. Bayır hissə soyunubgeyinmək

üçün, içəri hissə isə çimməkdən ötrü idi. Bu iki hissəni ensiz bir dəhliz

birləŞdirirdi. Günbəzlərdə xırda pəncərələr açılmıŞdı. Bunlardan hamamın içərisinə

iŞıq düŞürdü. Hamamın xüsusi ocaqxanası-külxanası vardı ki, burada hamamın

suyu odun, ya da neftlə qızdırılırdı. Hamamların içəri hissəsində üstü örtülü böyük

164

bir hovuz vardı. Burada həmiŞə isti su olardı. Adamlar alçaq səkilərin üstündə

yuyunub, kisələnib sabunlanandan sonra bu hovuzda boğazadək olan suya girib

yaxalanırdılar. Bu hovuz xəzinə adlanırdı. Bəzi hamamlarda isə bundan əlavə

xırdaca xəlvəti hovuzlar da olurdu ki, orada ancaq hörmətli adamlar yaxalanırdı.

Hamamın içərisi möhkəm sal daŞlarla döŞənmiŞdi. Bayır hissədə daŞ döŞəmədən

təxminən 60 santimetr hündürlüyündə olan səkilərdə soyunmaq üçün çoxlu

çaxçalar vardı. Buradan hərə öz paltarını asardı. Burada kasıbla dövlətli öz yerini

yaxŞı tanıyırdı. Kasıblar bir səkidə, varlılar isə üzbəüzdəki ikinci səkidə

soyunardılar. Hamamlarda lüt çimmək ədəb xaricində idi. Lüt çimməyə həya

edərdilər. Soyunandan sonra hamam xidmətçisi (buna cumadar deyirdilər) hərəyə

bir fitə verərdi. Adamlar da fitələri belində lüt bədəninə sarıyıb, hamamın içəri

hissəsinə çimməyə gedərdilər. Fitə iki cür olurdu: darayı və mərcanı. Darayı fitə

ipəkdir, mərcanı fitə isə iplikdəndi. Cumadarlar ipək fitələri həmiŞə varlı, hörmətli

adamlara verərdilər. Onu da qeyd edək ki, varlılar çox zaman fitə və qətifələrini

özləri ilə evdən gətirərdilər. Səkilərdə geyinmək üçün hər cür Şərait yaradılardı.

Səkinin üstünə xalça-palaz döŞənir, ayaqlarını suya çəkmək üçün laxanlar

qoyulardı. Varlıların soyunduğu səkilərə isə bunlardan əlavə uzanıb dincəlməkdən

ötrü taxt da qoyulardı. Qəlyan və çay verilərdi. Bəziləri üçün hətta nərd taxtası da

gətirilərdi. Hamamda Şəhərin qoçuları çiməndə hamı xamuŞ olardı. Qorxularından

heç kəs ağzından artıq söz qaçırmazdı.

Hamam bir gün kiŞilər, bir gün isə arvadlar üçün idi. Qadınlar üçün olan

günlərdə hamamda elə çığır-bağır olardı ki, ağız deyəni qulaq eŞitmirdi. UŞaqların

ağlaŞması, arvadların çığırtısına, bəzən də bərkdən savaŞmalarına qarıŞıb hamamı

ağzına alardı. Arvadlar hamama az qala köç-külfətlə gələrdilər. UŞaq əlindən, iri

bağlamalardan əl-qol açmaq mümkün olmazdı. Bu bağlamalarda təmiz geyimlə

yanaŞı hamamda yumaq üçün çirkli pal-paltar, çimməyə lazım olan Şeylər;

məsələn, rüŞul, daraq, ayaqdaŞı, ənlik-kirŞan, ətirli və paltar sabunu və uŞaqlar

üçün hamamda yeməyə meyvə, ya da meyvə qurusu olardı. Cavan gəlinlər öz

paltarlarını nümayiŞ etdirmək üçün zərbaftalı don, xara tuman geyib, bəzənərdilər.

Qarılar bir gün qabaqdan baŞlarına qoyduqları xınanı yumaq üçün qırmızı

sərqətifələrini açıb, içəri keçərdilər. Arvad yengələri bütün günü hamamda düŞüb

qalardılar. Onlar kiminsə tapŞırığı ilə övladlarına qız axtaran adamların pulu ilə

çimərdilər. PeŞələri gizli-gizli qızlara göz qoymaqdı.

Hamam sahibi səkilərdən birində bir küncdə oturub, xəzinədarlıq edərdi.

Arvadların günündə isə onun yerini arvadı tutardı. O eyni zamanda xına, rüŞul,

sabun, ayaqdaŞı alveri də edərdi.

Hamamda cumadar və külxanaçıdan baŞqa üçüncü bir xidmətçi də vardı ki,

bu da kisəçi idi. KiŞilər üçün kiŞi kisəçi, arvadlar üçün arvad kisəçi hamam

açılandan bağlananadək pul qazanırdılar. Kisəçinin necə iŞlədiyini, adamlara necə

165

kisə çəkdiyini öyrənmək üçün. A. S. PuŞkinin "Ərzruma səyahət" kitabında Tiflis

müsəlman hamamlarına aid hissəni oxumaq kifayətdir. O, yazırdı: "... Kisəçi Həsən

məni isti daŞ döŞəmənin üstünə uzadaraq, bədənimin bütün əzalarını ovxalamağa

baŞladı. Oynaqlarımı dartıŞdırdı, bütün bədənimi yumruğu ilə döyüclədi. Mən

bundan zərrə qədər ağrı duymurdum, əksinə özümdə qəribə bir yüngüllük hiss

edirdim. (Asiyalı hamamçılar bəzən vəcdə gələrək, adamın belinə hoppanır,

ayaqlarını adamın qabırqalarının üstü ilə sürüŞdürərək, çömbəlib, rəqs edirlər.

Əla!) Sonra Şal kisə ilə bədənimi xeyli sürtdü, isti su ilə çimizdirib, sabunlu lifin,

köpüyü ilə yumağa baŞladı. Sözlə ifadə edilə bilməyəcək bir zövq duydum! İsti

sabun köpüyü adamı hava kimi bürüyürdü. İal kisə, və köpüklü lifrus hamamında

mütləq təŞkil edilməlidir".

Tiflisin İeytanbazar Müsəlman məhəlləsinin hamamında PuŞkinin gördüyü

mənzərəyə Bakının bütün hamamlarında rast gəlmək mümkündü.

İyirminci əsrədək və əsrin 20-ci illərində Bakıda iki tipli hamam vardı:

Asiya tipli və Avropa tipli. Asiya tipli hamamlar bunlardı: Axund hamamı, Mirzə

hamamı, Qasımbəy hamamı, Hacı Qurban hamamı, Hacı Aslan hamamı, Ağa

Nəzər hamamı, Tatar hamamı, İor hamam. Bunlardan baŞqa Xərrat bazarında,

indiki BəŞir Səfəroğlu küçəsində, Vidadi küçəsində də hamamlar vardı. Bakı

hamamlarından çoxunun divarlarında (əlbəttə, bayır hissənin divarlarında) yağlı,

boyalarla müxtəlif əfsanəvi Şəkillər rəsm edilərdi. Bu Şəkillər daha çox Firdovsi

qəhrəmanlarının həyatından, "Leyli və Məcnun" dastanından olurdu. Bəzi

hamamlarda isə ancaq yarımçılpaq gözəl qadın Şəkilləri çəkilərdi. Bakı

hamamlarını bu əfsanəvi qəhrəmanlarsız, Leyli və Məcnunsuz təsəvvür etmək

çətindi.

Avropa tipli hamamlar Asiya tipli hamamlardan onunla fərqlənirdilər ki,

burada hamılıqla çimmək üçün ayrılmıŞ iri otaqlardan baŞqa çoxlu xüsusi nömrələr

də vardı. Hamam binalarının əksəriyyəti içəri tərəfdən rəngbərəng kaŞı daŞları ilə

bəzədilmiŞdi. Hər nömrə öz rəngarəngliyi ilə fərqlənirdi. Bakıdakı Avropa tipli

hamamlar bunlardı: "Fantaziya", "Ermitaj", "Dekadens", "Moskva", "Mir" və

baŞqaları. Bu hamamlar içərisində "Fantaziya" hamamı öz gözəlliyi, rahatlığı,

bərbəzəkli, gül-çiçəkli, fantanlı, hovuzunda qızıl balıqlar üzən zəngin salonu ilə

fərqlənirdi. Səqfindən iri çil-çıraqlar asılardı. Əlbəttə, buna görə burada hər

nömrənin qiyməti baŞqa hamamlara nisbətən daha baha idi.