hökmranlıq eləyibdir. Öz əsrində onun hökmü Qarabağdan əlavə Şirvan, Şəki,
Gəncə, İrəvan, Xoy, Naxçıvan, Qaradağ, Təbriz, Ərdəbil, Marağa və hətta
Qaplanguhadək ki, İraq ilə Azərbaycanın sərhədidir, cari və nafiz olubdur.
Tamam bu vilayətlərin hakimlərinin ədl və kəsi mərhum İbrahim xanın əmr və
hökmü ilə olubdur. Dağıstanın Avar vilayətinin valisi ki, şul vaxtda Nusal
(xanın) oğlu Ümma xan
1
idi, onun ilə dəxi qüvvətlik edib və Ümmə xanın bacısı
Bikə ağanı əqd və nikah edib almışdı. Çox yaxşı, şirin qohum idilər. Hər bir
vəqtə ki, zərur və dərgah olurdu. Dağıstan vilayətindən ləzgi qoşununu cəm edib
Ümmə xanın və sair sərkərdələrinin ittifaqı ilə Qarabağa gətirib, hər yerdə ki,
qoşun göndərmək lazım olanda öz övlad və əqrəbalarından dəxi sərkərdə töküb
Qarabağ qoşunu ilə müttəfiq göndərib, düşmənlik edənlərə tənbeh və guşmal
edəndi, özünə müti və münqad qılırdı. Belə ki, Dağıstan qoşunu ilə Qarabağı
alıb, Kürdəşt ki, xəvani-Qaradağın məhəlli-qərar və aramgahları idi, xərab və
zirü zəbər edib. Hənuz asar və cəlina aliha, səfilha dər və divarında bağidir və
oranın sakinləri fərar edib sair mahallarda pərakəndə olmuşlar və Kürdəşt xanı
Mustafa xanı ələ keçirib və əsir edib, Qarabağa gətirmişlər. Həmçinin sair
vilayətlərin xəvaninlərinin bəziləri ilə qohumluq edib və bəzilərinə zor edib,
özünə müti və münqad etmiş idi. Belə ki, Xoy və Şahsevən və Dağıstan və
Qaradağ və Gəncə xanları ilə qohumluq etmişdi və sairlərilə dəxi həm qohum və
qərabət və xah zor və qüvvət. Qərəz, hər günə səbəb ilə hamısı mərhum İbrahim
xana canü dil ilə itaət qəbul edib, müti olmuşdular. Hətta ki, Təbriz və Qaradağ
vilayətlərindən bəzi mahalları öz adı-sanı və etimadı olan sərkərdələrinə ənam və
mərhəmət rəsmilə vagüzar edib, mənsub edərdi ki, nəfbərdar olurdular. Fil
həqiqət İbrahim xan mərhumun adında hərçənd ki, padşahlıq ismi yox idi, amma
dövlət və calalı İran padşahları kimi qayət təsəllüt və rüfət ilə istiqlası var idi.
Məzkur vilayətlərin xəvaninlərinin övlad və yaxınları həmişə zaval rəsmi ilə
Şuşa qalasında onun hüzurunda sakin olardılar və fərmayişatına itaət qılardılar.
Bu səyaq-qərar ilə mərhum İbrahim xanın hökuməti və ixtiyarı və əsas xanlığı və
iqtidan ziyadə olan əzimət və istiqlal ilə bulub, kəmali-ehtişam və ixtiyar ilə
rəyasət və hökumət qıldı.
__________________
1
Nusal xan - avar xanı olmuş, 1744-cü ildə ölmüşdür. Oğlu Ümmə xan (Ömər) 1774-1801-ci
illərdə avar xanı olmuşdur.
147
ONUNCU FƏSİL
AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN İRANDA
CULUS ETMƏYİN VƏ QALA ÜSTƏ
QARABAĞA GƏLİB, BİNEYİ-MƏRAM
QAYIDIB GETMƏYİNİ VƏ
PAREYİ-VƏQAYEYİ BƏYAN EDİR
Tarix səneyi - 1206 olanda Kərim xan Zənd vəfat etdi
1
.
Vəkili-İran Kərim xan Zənd vəfat edib, Ağa Məhəmməd şah ki, Qacar
Məhəmmədhəsən xanın oğlu idi, şul vaxtlarda Şiraz şəhərində zaval rəsmilə
olurdu. Elə ki Kərim xan Zənd vəfat etdi, Ağa Məhəmməd xan oradan çıxıb
padşahlıq iddiasına düşüb, bir neçə il səy və guşiş edib, ta ki, İraq və Fars
məmləkətlərinə təsəllüt tapıb və Tehran şəhərini özünə darüssəltənə qayırıb
müstəqil oldu
2
. Dəxi tarixi-islamiyyə səneyi 1280 sənədə olanda məmləkəti-
Azərbaycana varid olub və tam Azərbaycanın cənub tərəflərini taki, Arpa çayına-
dək ələ keçirib
3
ondan sonra Arazın bu tərəflərini ki, İrəvan və Talış və Şirvanat
və Gürcüstan və Qarabağ və qeyri zəbt etmək niyyətinə düşdü. Əvvəl dəxi
İbrahim xana xələt və şəmşir və qızıl əsbablı at göndərib öz itaətinə dəvət eylədi
və İbrahim xan tərəfindən dəxi zəbani-itaət izharı və təarüfat küftarı əmələ gəlib
bir neçə müddət elçiliyi tərəfeyi gəlib-getməkdə oldu. O cümlədən mərhum
İbrahim xan öz əmuzadəsi Əbdüssəməd bəyi Mirzə Vəli Baharlı ilə ki, o da bir
kardan və şirinzəban adam idi, zaval rəsmilə Ağa Məhəmməd şahın yanına
göndərib və şah dəxi orada onları kəmali-hörmət ilə hüzurunda saxlayırdı. Bir az
müddət bu minval ilə keçib, ondan sonra bir para düşvar təkalif və hökmlər
İbrahim xana eylədi. Xan baxıb gördü ki, ondan buyi-ülfət məşami-təmənnayi
gəlmir. Dəxi onun təkliflərini qəbul etməyib və hökmlərinə məhəl qoymadı. Bu
səbəbə miyanlarına ədavət və küdurət düşüb, aralarında bərhəmzədəlik oldu.
______________-
1
Kərim xan Zənd 1779-cu ildə ölmüşdür. Yuxanda 1206 hicri - 1791 miladi ili səhv olaraq
göstərilmişdir.
2
Ağa Məhəmməd xan Qacar (1779-1797-ci illərdə) İranda hökmdarlıq etmişdir.
3
Mətndəl 280 hicri (1863 miladi ili) səhv getmişdir. Ağa Məhəmməd şah Azərbaycanın cənub
hissələrini 1791-ci ildə özünə tabe etmişdir.
148
Pəs 1208 səneyi-islamiyyədə (1793)1 Ağa Məhəmməd şah əsakiri-əzim və
cəmiyyəti-kəsir ilə Gəncə və İrəvan və Tiflis və Qarabağ və Şirvan vilayətlərini
təsxir əzmilə Azərbaycan sövbinə hərəkət edib, əvvəla Şahsevən Əliqulu xanı ki,
onun ümdə sərkərdəsi idi, bir para xəvanin ilə İrəvan üstünə məmur edib və özü
dəxi İraq və Fars və Xorasan və Azərbaycan məmləkətlərinin tamam ləşkəri ilə
Qarabağa və Şuşa qalasını təsxir etmək üçün azim oldu və gəlib Arazı keçib Şuşa
qalasının on iki verstliyində Qaraxan mənzilində düşüb ordunu əylədi. Ol
vaxtlarda, çünki Tiflis valisi İrakli xan, İrəvan hakimi Məhəmməd xan, Talış
hakimi Mir Mustafa xan mərhum İbrahim xan ilə and içib həmqəsəm olmuşdular
ki, heç vaxt Ağa Məhəmməd şahın itaətini qəbul etməyib bir-birilə hər halda
müttəhid və müttəfiq olalar və bir-birinə məqdur olduqca mədəd və kömək
edələr. Bu səbəbə Qarabağın ilat və tərakimə xalqının bir paraların Tiflis səmtinə
və bir parasın Şirvan tərəfinə ki, Şirvanatda Mustafa xanı İbrahim xan mənsub
etmişdi, o səmtlərə göndərib və baqi ilat xalqının ki, əksəri dəftərdə və siyahidə
qoşun cümləsindən idilər, Qarabağın dağlarında və qalanın içində sükunət verib,
çox olan atlı və piyada Qarabağın ilət və dehatından və mahallarından cəm edib
və külli olan tədarüklər ilə və böyük və kiçik toplar ilə müstəidiqital və amadeyi-
cəng olub qaladarlıq əsbabına məşğul oldular. Ağa Məhəmməd şah müddəti-otuz
üç gün qalanın həvaləsində əylənib və Çiləbörd mahalının mələyi Məlik Məcnun
dəxi, keçən övqatda İbrahim xandan rugərdan olub və Qarabağdan fərar edib,
gedib Gəncə vilayətində gəncəli Cavad xanın yanında olurdu. Cavad xan Gəncə-
dən onu da özü ilə götürüb, gəlib Qarabağdan Ağa Məhəmməd şahın hüzurunda
ona müttəfiq oldular. Şah dəxi bu müddətdə o qədər əsakiri-əzim və cəmiyyəti-
kəsir ilə qadir olmadılar ki, qaladan altı verst kənar olan Şuşa çayının o
tərəfindən qala tərəfinə keçə bilələr. Atlı və piyada, Qarabağın sərkərdələri və
qoşunu, ilat və dihat xalqları və Dizaq və Vərəndə və Xaçın mahallarının
məlikləri və əlilləri dərələrdə və meşələrdə və güzərgahlarda qızılbaş qoşununa
hücumlar edib, hər gün onlara külli zərərlər yetirib və qənimətlər gətirərlərdi.
Mərhum Mirzə Camal yazır ki, o vaxtda mən özüm xan hüzurunda
__________
1
Ağa Məhəmməd Qacar 1795-ci ildə Şuşa üzərinə hücum etmişdir.
149
Dostları ilə paylaş: |