Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
139 gəlinir. Tanrının əbədiliyi həm islam dini, həm də türklərin əski dini tərəfindən qəbul edildiyi, şübhəsiz, dolayı yolla izah və eyhamlarla daima ifadə edildiyi halda, «əbədi» sifətindən işlədilmir. Başlanğıcdakı «Bəsmələ»dən başqa, «əsirgəyən» və «bağışlayan» sifətlərindən əsla istifadə olunmur. Allah Hansı adla adlanmasından asılı olmayaraq, «Kitabi-Dədə Qorqud»un Tanrısı, hər şeydən əvvəl, Allahdır. Niyyətimiz orta əsrlərə aid bir mətninin Onun haqqında bizə nələr söyləyə bilə- cəyini anlatmaq deyil. Bu zaman islamdan gələn və ya türklərin əski dinindən gələrək islamla bir-birinə qarışan nöqtələr üzə- rində və nəhayət, islam sivilizasiyasında yanlış görünən, ancaq çox güman ki, Orta Asyadan gələn mövzuların da üzərində da- yanmayacağıq. Söylədiyimiz kimi, yazımızda anlatdığımız türklər dindar müsəlmanlar olub Allah və Peyğəmbər naminə fəaliyyət göstə- rir, islamın diqtə etdiyi bütün şərtləri yerinə gətirirlər: «Kəlime- yi-şəhadət» deyirlər, Allahın adına xütbə oxuryular, inancı ol- mayanlara qarşı mübarizə aparırlar, abdəst alıb namaz qılırlar: «arı sudan abdəst aldı, iki rükat namaz qıldı» 2 . İbadətlərini gizli edirlər. Erkək heyvanları qurban edirlər 3 , qurban (hökmən islamdan əvvəlki ayinlərlə bağlı deyildir; əsa- sən at qurban edirlər, ataları Gök Tanrıya da böyük qurban mə- rasimlərində at təqdim edərdilər 4 . Allahı şahid göstərib and içir- lər: Vallah 5 ! Onu və eyni zamanda Məhəmmədi daima təriflə- yirlər; Allahın onları qoruması və rəhmətini əsirgəməməsi üçün 1 Ergin, s.76 2 Ergin, s. 194; Rossi, s. 189-190 3 Rossinin fikirləri üçün bax: s. 43. Ayrıca ətraflı məlumat üçün bax: A.İnan. Dede Korkut Kitabındaki Bazı Motiflere ve Kelimelere Dair. Ülkü, IX, 1937-1938, s. 139-140 4 Rossi, s. 43 5 Ergin, s. 177, 198, 248 140 durmadan dua edirlər: «Allah saxlasın» 1 , hər zaman Ona sığınm- ağa çalışırlar: «Allaha sığındım» 2 . Ondan adı gözəl Məhəmməd Mustafanın şəfaəti ilə günahlarının bağışlanmasını diləyərlər 3 . Digər tərəfdən Quranı bilirlər, onu əzbər oxuya bilməsələr də, türkcə onun bir çox ayətinə ehyam vururlar. «İxlas surəsi» bu sözlərlə başlayır: Sən anadan doğmadung, Sən atadan olmadung. «Sən anadan doğulmadın, atadan gəlmədin» 4 . Bu ifadələrin mənbələri tək deyil, bunlar ən mühafizəkar və ən əski mətnlərdə belə vardır: Şeytana lənət qıldung, Bir suçdan ötüri dərgahdan sürdüng. «Şeytanı lənətlədin, onu bir günahı ucbatından dərgahından qovdun» 5 . İbrahimi tutdurdung, Xanum, gönə qolgadung, Götürüb oda aldurdung, Odı bosdan qıldung. «İbrahimi tutdurdun. Tanrım, onu keçəyə sardırdın. Onu havaya qaldırıb atəşə atdırdın. Atəşi bağçaya döndərdin» 6 . 1 Ergin, s. 73, 75, 77 2 Ergin, s. 224 3 Ergin, s. 206,251 4 Ergin, s. 204; s. 163 5 Ergin, s. 204; Rossi, s. 163. Ətraflı məlumat üçün bax: Kur'an, II, 33- 37, XV, 35, VII, 10-12 və 18-24 6 Ergin, s. 224; Rossi, s. 209. Ətraflı məlumat üçün bax: Kur'an, XXXVII, 97, 11, XXI, 68 141 Gök Tanrı Türklərin və monqolların əbədi və qüdrətli Tanrısı iki ayrı xarakterlə də izah olunur: O ucadır və mavidir (gök): Bu, mad- diyyat olaraq göy üzüdür və əgər ikinci sifətlə düşünsək, bu göy buludlardan sıyrılmış, gündüz görünən göy üzüdür. «Kitabi-Dədə Qorqud»da eynilə Altay xalqlarının göy tan- rısından gələn bir görüntü olmayacağı aydındır: onun xüsusilə maviliyi tamamilə yoxa çıxmışdır: «kök/gök mavi» kəlməsi za- manla dəyişmiş və artıq heç bir dini məna kəsb etmədən yalnız göy üzünü ifadə edir. Buna müvafiq olaraq mənasındakı yük- səklik hər zaman gündəmdədir, lakin bunun maddi, yoxsa mə- nəvi olduğunu bilmək çətindir. Mətndəki «uca» kəlməsi əski dövrlə əlaqəlidir, lakin Tanrının ululuğunu və əlçatmazlığını ifa- də edə bilir; bununla yanaşı, bəlkə də, bilmədən onun yerinin yüksəklərdə, bir başqa sözlə, göydə olduğu mənanı verir. Tan- rını tərifləyərkən qəhrəman «ucalardan ucasan» 1 deyərkən yeddi hecalı ilk misraların çox sağlam strukturları və daima təkrarlan- maları ilə ən qədim mədəniyyətə aid imiş və islamdan əvvəl As- yadan gəlirmiş kimi görünmələrinə baxmayaraq, qəhrəman yal- nız Tanrının böyüklüyünə şahidlik etmək qayğısı ilə ənənəçi müsəlman kimi davranır. Bu iki kəlmədən sonra «uca Tenqri» 2 xitabında olan (bunun başqa yerdə də istifadə olunduğunu gör- dük) əski inanclarını xatırlamış olması ehtimaldan çox bir fakt- dır. Tanrının fəzada bir yeri olduğundan söz edilməsi ilk səhifə- lərdə yazılı olan dini sədaqətdən qaynaqlanır kimi görünür: «Üstümüzde tenqri görklü 3 (Üstümüzdə Tanrı gözəl)». Bu ifadə başqa bir ilhamla mistisizm izləri daşıyan aşağı- dakı ifadə ilə zidiyyət təşkil edir: 1 Ergin, s. 204, 177, 184, 209 2 Ergin, s. 209; Rossi s. 224 3 Ergin, s. 75 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|