Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
148 İnsan tipinin mənşəyi ilə deyil, insanın doğuluşu ilə bağlı anlayışlar daha qarışıqdır. Bunları Tanrının razılığı və müxtəlif səbəblərdən və xüsusilə insan oğlunun sözlərinə cavab olaraq sıx müşahidə olunan narazılıq nöqteyi-nəzərindən müzakirə edəcəyik: Hak-Taâlâ Domrulung sözi xoş gəlmədi (Tanrı Domrulun sözlərindən xoşlanmadı) 1 . Allah Taâlâya Dəli Domrulun burada sözi xoş gəldi (Allah burada Dəli Domrulun sözlərindən xoşlandı) 2 . Həqiqətən də, Tanrının narazılığının, xüsusilə söhbət övladı olmayan insanlardan gedəndə, özünü göstərməsi diqqəti cəlb edir. Hökmdarın özü də məmnun deyil, biz bu mühakimə para- lelliyində şahzadənin gəldiyi, bənzəri olduğu varlığın fıkirləri ilə hər zaman harmoniya içərisində olması şəklindəki qədim inan- cın əksini görürük. Oglı kız olmayan Allah Taâlâ kargayupdur (Oğlu-qızı olmayanı Allah qarğıyıbdır) 3 . Orlaçum yok (...) Allah Taâlâ məni kargayupdur. (Oğlum yoxdur (...) Allah məni qarğıyıbdır) 4 . Halbuki insan övladı olmadığı və bundan şikayətləndiyi za- man Tanrını günahlandırır: Tenqri Taâlâ bizə bir oğul verməz nədəndür. (Tanrı bizə niyə bir oğul vermədi?) 5 . Övlad sahibi olmaq istədiyi və ya bunu dostlarından biri üçün dilədiyi zaman Ona müraciət edir: Ola kim bir ağzı dualınung alkısıylə tenqri bizə bir batman ayal verə (Ola ki, Tanrı bizə bir ağzı uğurlunun (ağzı dualının – Q.Şəhriyar) razılığı ilə oğul-uşaq verir) 6 . 1 Ergin, s. 177 2 Ergin, s. 180. Ətraflı məlumat üçün bax: Avec Hag, s. 184, eyni mətn. 3 Ergin, s. 78-79 4 Ergin, s. 116. Ətraflı məlumat üçün bax: s. 80 5 Ergin, s. 80 6 Ergin, s. 81 149 Allah Taâlâ sana bir oğul versün (Allah sənə bir oğul versin) 1 . Allah Taâlâ mana da bir kız verə (Allah mənə də bir qız versin) 2 . Nəhayət, uşaq olduğu zaman bu xoşbəxt hadisə Ona aid edilir: Allah-Taâlâ Bay Pürə bəgə bir oğul, Bay Bisən bəgə bir qız verdi (Allah Bay Pürə bəyə bir oğul, Bay Biçən bəyə bir qız verdi) 3 . Ziddiyyət bizi çaşdırmamalıdır. Övladsızlığın necə sona yetdiyini və Allah övlad verdiyi zaman bütövlükdə nə verdiyini araşdırmaq daha əhəmiyyətlidir. Mətn məhsuldarlığın səbəbləri və dolayısıyla insan soyu mövzusu ilə olduqca zəngindir və bunlar haqqında önə sürdüyü şeylər hələ də geniş şəkildə əski türk inanclarına bağlıdır. Burada bizi mövzudan uzaqlaşdıra bilən insanın heyvanlarla bağlı soy zənciri üzərində danışmaya- cağıq, lakin sadəcə uşaqsız evlərdə icra olunan ayinlərdən bəhs edəcəyik. Tanrı tərəfindən lənətlənən ər-arvad baş-başa verir. Qadın ərinə deyir: Aç görsəng toyurgıl, yalınçak gürsəng tonatgıl. (Ac görsən, doyur, çılpaq görsən, geyindir) 4 . Sonra böyük bir ziyafət verilir və bu ziyafət dövründə evin xanımı hamilə qalır. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı duaların birində qadının ərindən istədiyini – Tanrının onun canını almaq istəyi, lakin onu vermə- mək üçün mücadilə edən bir adam tərəfindən dilə gətirilməsidir. Bu halda ömrün uzadılmasının yenidən doğuşu tələb etdiyi düşünülə bilər (şamanizmdəki bu ömrün yenilənməsi ayinlərini bilirik). Tanrının insana bəxş etdiyi zaman tükənir, ona yeni bir 1 Ergin, s. 117 2 İbid. 3 İbid, ətraflı məlumat üçün bax: s. 121 4 Ergin, s. 81 150 zaman daha verilməlidir. Burada zaman adlandırdığımız şey göydən gələn bir ömür hədiyyəsi, yəni «qut»dur. Bu, insanın içərisinə yerləşir və günün birində tükənir, onsuz həyat mümkün deyil, lakin ən azından bəzi vəziyyətlərdə yenilənə bilir: İrk Bi- tigdə bir quş, bir geyik və bir oğlan Tenqrinin onlara qut ver- məsi ilə ölümdən qurtulurlar; bir-birlərini təbrik edib sevinirlər 1 ; yerdə sürünən və qut üçün yalvaran bir adam onu Tenqridən alır və ömrü uzanır 2 . Mətninizdə Tanrı tərəfindən bəhs edilən «qut»un müəyyən bir tərifi olmasa da, bunun mövcud olduğunun izlərini «qutlu ol- sun» ifadəsində görürük; bunu günümüzdə «xoşbəxt olsun» şək- lində tərcümə etməyə çalışsaq belə, əsas istifadə edildiyi dövrdə- ki etimoloji mənasını daha üstün tutmalıyıq 3 . Əski türk sivilizasiyasında Tanrının başqa bir lütfu olan «ülüg»ün də tapılmasına baxmayaraq, islamın Tanrıdan gələn bir yardım 4 , bir lütf 5 olaraq gördüyü şeydə və ya insanın xoş- bəxtliyi üçün lazım olduğuna baxmayaraq, nə olduğu aydın olmayan «lütf»də ala biləcəyimiz qarşılıq, bəlkə də, yenə qut olmalıdır: Qadir Tenqri verməyincə ər bayımaz (Qüdrətli Tanrı ver- məyincə, insan zəngin olmaz) 6 . İslamlaşma Dədə Qorquda canı insana Allahın verdiyini söylədir. Bəzən bu mövzu ilə bağlı sual da verə bilər: Ya pəs can veran, can alan Allah-Taâlâmıdır? (Canı verən və alan Allahdırmı?) 7 . Kitabın bir hissəsində başqa bir termin önə çıxır 8 : yaş. Şamanizmin də qəbul etdiyi kimi, başqa bir can 1 H.N.Orkun. Eski Türk. cilt II, s. 76 2 Ibid, cilt II, s. 85 3 Ergin, s. 121, 145 4 Ergin, s. 187 5 Ergin, s. 194 6 Ergin, s. 73 7 Ergin, s. 179 8 Məsələn, Ergin, s. l79 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|