Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
kapitalın sıradan çıxması və köhnəlməsinin maliyyə ifadəsi olaraq onun vergi tutulmayan dəyərinin bir hissəsinin hər il amortizasiya fonduna çıxılmasıdır. Belə ki, bu fond mənfəətdən deyil, istehsal xərcləri hesabına yaradılır. Bu fond təsərrüfat obyektini iş qabiliyyətli vəziyyətdə saxlamaq üçün istifadə olunan kapital qoyuluşlarını maliyyələşdirən mənbədir. Amortizasiya ayırmaları hesabına maliyyələşdirilən kapital qoyuluşları istehsal prosesi nəticəsində köhnəlmiş və sıradan çıxmış əsas fondların təkrar istehsalının obyektiv və açıq zərurət olmasını əks etdirir. Əgər avadanlığın fiziki və mənəvi aşınması təmir olunmasa, yeniləşməsə, onda əmtəə və xidmətlərin istehsalı dayanar. Əsas fondların geniş təkrar istehsalı mexanizminin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, amortizasiya çıxılmalarının başlanğıcı ilə sıradan çıxmış avadanlığın, alətlərin, binaların əvəz olunması zərurəti arasında vaxt ayrılığı mövcuddur. Bu vaxt ayrılığı əsas kapitalın maddi daşıyıcılarının xidmət müddətinə bərabərdir. Amortizasiya çıxımları avadanlığın ilkin işləmə anından başlayır, aşınmış maşınların yenisi ilə əvəz olunması zərurəti isə avadanlığın ləğvi ilə başlayır. Əgər amortizasiya fonduna daxil olan vəsaitlər o dəqiqə investisiyalara istifadə olunarsa, onda istehsal güclərinin başqa mənbələrdən əlavə kapital qoyuluşu olmadan genişlənməsi, yəni istehsal güclərinin təbii artımı baş verər. Qeyd olunduğu kimi, amortizasiya ayırmalarının illik ölçüləri avadanlığın xidmət müddətindən asılıdır və məsrəflərin məbləğinə və vergi tutulan mənfəətin ölçülərinə təsir edir. Bununla belə, avadanlığın, binanın, nəqliyyat vasitələrinin xidmət vaxtı nisbi məna kəsb edir. Bir sahibkar köhnə qurğuları istifadə etməyə hazırdır, digəri isə texniki yeniliklər ortaya çıxdıqca maşın parkını təzələndirməyə maraqlıdır. Sahibkarlar amortizasiya fonduna ayırmaların artımında maraqlıdırlar. Belə ki, bu vəsaitləri mənfəətlə müqayisədə investisiyaların maliyyələşdirilməsində istifadə olunması daha sərfəlidir və bu vəsaitlərdən vergi ödənilmir. Amortizasiya ayırmalarının ölçülərinə dövlətin də xüsusi marağı vardır. Çox kiçik amortizasiya ayırmaları - milli miqyasda kapital qoyuluşları üçün, geniş, təkrar və sadə istehsal üçün məşğulluğun, tələbin təmin olunması üçün kifayət etmir. Böyük miqyasda ayırmalar investisiyaların artımına, əsas kapitalın yeniləşməsinə gətirsə də, vergitutma bazası olan, elan olunmuş mənfəətin azalmasına gətirir, yəni, büdcəyə vergi daxilolmalarını azaldır. Həddindən çox amortizasiya çıxılmaları süni investisiya bumuna, konyunkturanın şişməsinə gətirib çıxara bilər. Onlar sosial-siyasi nöqteyi-nəzərdən də çox təhlükəlidir. Dövlət büdcəsinin gəlir hissəsində mənfəətdən vergi gəlirlərinin azalması digər qrup vergi ödəyicilərinin narazılığına gətirib çıxara bilər. Əsas kapitalın maddi daşıyıcılarının xidmət müddətinin və onların sıradan çıxması qaydasının müəyyən edilməsi bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlətin funksiyası olmuşdur. Əsas
fondların dəyərinin qiymətləndirilməsində və
amortizasiya normasının müəyyənləşdirilməsində, həmçinin ayrılmış amortizasiyanın istehsalın yenilənməsi məsələsinin həlli baxımından məqsədli istifadə olunmasının təmin olunmasında müəssisələrin müstəqilliyi az əhəmiyyət kəsb etmir. Sürətləndirilmiş amortizasiya sferasının genişləndirlməsi də zəruridir. Amortizasiya prosesinin sürətləndirlməsinin təbii məhdudlaşdırıcısı müəssisənin səmərəli işinin təmin olunmasının zərurliyidir. Müəssisənin reallaşdırdığı məhsula elastik tələbin mövcudluğu şəraitində onun amortizasiyanın artımına adekvat qiymət artımı imkanı mövcud olmur. Ona görə də sürətləndirilmiş amortizasiya metodundan istifadə edilən zaman ayırmaların məbləği balans mənfəətini aşmamalıdır. Sürətli amortizasiya əsas vəsaitlərin həqiqi istismar dövründən daha qısa müddətdə amortizasiya fonduna silinməsidir. Bu halın iqtisadi mahiyyəti maşın, avadanlıqların, binaların və qurğuların fiziki köhnəlməsi prosesi dövründə kalkulyasiya olunan istehsal xərclərində əsas kapitalın əşya daşıyıcılarının dəyərinin istehsal olunan mallara və xidmətlərə aid edilməsindən ibarətdir. Dövlət nizamlayıcı orqanları amortizasiya silinmələrinin dərəcələrini və qaydalarını dəyişdirməklə istehsal xərclərinə aid edilərək vergidən azad olunan və yeni kapital qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi üçün amortizasiya fonduna keçirilən sərbəst mənfəət hissəsini müəyyən edir. Müasir şəraitdə əksər inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə amortizasiya ayırmaları investisiya qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəyi hesab olunur. Bu, müxtəlif illərdə Amortizasiya siyasəti investisiya qoyuluşlarının artırılması vasitələrindən biri kimi
69
müxtəlif ölkələrdə məcmu investiyanın 50%-dən 80%-ə qədərini təşkil edir. Əsas kapitalın amortizasiya silinmələrinin norma və modellərinin dəyişdirilməsi iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin ən əsas alətlərindən biridir. Sürətli amortizasiya silinmələri mənfəətin kapitallaşdırılması formalarından biridir. Mənfəətin kapitala belə çevrilməsi daha tez, rahat və ucuz başa gəlir. Belə ki, o nə azad kapital bazarından cəlb edilmiş vəsait, nə də satılmış səhmlər üzrə səhmdarlara ödənilən dividend ödənişlərinin vasitəsilə ifadə olunur və başlıca olaraq büdcəyə vergi ödənişi ilə müşayiət olunmur. Əsas kapitalın müasir sürətli amortizasiya silinmələri, mənfəətin vergidən azad olunması yolu ilə avadanlıq, bina və tikililərin həqiqi köhnəlməsi prosesindən tez, məcburi investisiya olunması şərti ilə təkrar istehsalın dövlət tərəfindən nizamlanmasının miqyasını əks etdirir. Əsas fondların surətli amortizasiyası korporativ biznesin investisiya fəallığına təsir göstərməyin ən mühüm yollarından biri kimi çıxış edir. Sürətli amortizasiya mexanizmi vasitəsilə kapital qoyuluşunun spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, kapitallaşdırılan mənfəətin əhəmiyyətli hissəsi mənfəət şəklində deyil, malların və xidmətlərin istehsal xərclərinin tərkib hissəsi şəklində özünü göstərir. Amortizasiya ayırmalarının həcminin azalmaması və istifadəsinin səmərəsiz qalmaması üçün amortizasiya fonduna bütün ayırmalar dərhal əsas kapitalın yeni investisiyasına sərf olunmalıdır. Respublikamızda amortizasiya ayırmalarının və amortizasiya fondundan vəsaitlərin istifadəsi sisteminin qaydaya qoyulması üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilməlidir. İlk növbədə, kiçik və orta müəssisələrə silinmələr üzrə bəzi güzəştlər verilməlidir. Amortizasiya fondlarının indeksləş- dirilməsi aparılmalıdır. Sürətli amortizasiya silinmələrinin dinamik və diferensial sistemlərinin tətbiqinin zəruriliyi dövlət büdcəsinin gərginliyi və bununla bağlı olaraq mənfəətdən vergi yığımları hissəsindən imtina etməyin mümkünsüzlüyü ilə üzləşir [2]. Əsas kapitalın dövlət tərəfindən icazə verilmiş sürətli amortizasiya silinməsinin kütləvi tətbiqi aşağıdakılarla nəticələnər: - kapitalın dövriyyəsi artar; - amortizasiya fondunda gizlədilmiş mənfəət yığım və istehlaka bölgü nəticəsində tutulduğu üçün yığımın milli gəlirdəki payı və tempi artar; - sürətli amortizasiya silinməsi süni şəkildə istehsal xərclərini artırmaqla yanaşı, qiymət artımına şərait yaradar; - sürətləndirilmiş silinmə nəticəsində balans mənfəətinin süni surətdə azalması, mənfəətdən büdcəyə vergi daxilolmalarının azalmasına səbəb olar, büdcə gəlirlərinin strukturu dəyişər; - balans mənfəətinin azalması dividendlər şəklində ödənilən mənfəətin mütləq həcmini və ümumilikdə onların səviyyəsini aşağı salar; - sürətləndirilmiş amortizasiya silinməsi əsas fondların balans dəyərinin bazar dəyərindən kənarlaşmasını şərtləndirər; - kapital qoyuluşunun ənənəvi maliyyələşdirmə metodları zamanı pul vəsaitləri çoxsaylı mərhələlərlə kapitala çevrildiyi halda, sürətləndirilmiş amortizasiya silinməsi hesabına investisiya təminatı zamanı bu proses çox sadə, sürətli olmaqla yanaşı, onun əhəmiyyətli hissəsinin vergilərdən azad olunması ilə müşahidə olunar. Antiböhranlı tənzimləmə vasitəsi kimi əsas kapitalın sürətli amortizasiya silinməsi siyasətinin daxili ziddiyəti aşağıdakılardan ibarətdir: böhran dövrü istehsal güclərinin yüklənməsi və məhsul buraxılışı azalır, eyni zamanda hökumət əsas kapitalın ilkin dəyərinin daha böyük hissəsini silməyə icazə verir ki, bu da mənfəətin əhəmiyyətli hissəsini amortizasiya fondunda, daha doğrusu, istehsal xərclərində vergidən yayındırmaq imkanı verir. Lakin istehsal xərcləri böhran vaxtı onsuz da artır: alıcıların ödənişi çətinləşir, malsatanlar müflisləşir, məhsulların saxlanması və satışına çəkilən məsrəflər artır, kredit bahalaşır [3]. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaqla, hesab edirik ki, Azərbaycanda dövlətin amortizasiya siyasəti sahəsində hesablamanın real bazasına malik amortizasiya sisteminin Hüseynova M.S., Əhmədova T.M. Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|