VəLİyev dünyamali əMİr oğLU

 
278 
lazımdır.  Vergi  riski  müəyyən  ölkədə  vergi  siyasətinin  dəyişməsi  ilə,  yeni 
vergitutma  formalarının  tətbiqi  ilə,  gəlir  (mənfəət)  vergisinin  dərəcələrinin 
dəyişilməsi ilə, yeni gömrük rüsumlarının tətbiqi ilə, vergi güzəştlərinin ləğvi ilə 
və sair bu qəbildən olan hallar ilə əlaqədar ola bilər.  
Vergi  riskləri  sığorta  olunmur  və  tam  şərti  olaraq  onları  gözlənilən  və 
gözlənilməyən  risklərə  bölmək  olar.  Gözlənilməyən  risklər  adətən,  siyasi 
məsələlərlə  bağlı  olur.  Gözlənilən  riskləri  isə  ölkənin  vergi  siyasətindəki 
meyllərə əsasən qabaqcadan proqnozlaşdırmaq olur.  
Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən xarici və müştərək müəs-
sisələrin vergiyə cəlb edilməsi də mühüm məsələlərdən biridir. Ölkəmizin zən-
gin təbii sərvətləri, əlverişli iqlim şəraiti və yüksək ixtisaslı kadr potensialı xa-
rici  investorlara  iqtisadiyyatımıza  öz  sərmayə  qoyuluşlarını  artırmaq  üçün 
şərait yaratmışdır.  
Statistik  məlumatlara  əsasən  son  on  ildə  1995-2005-ci  illər  Azərbaycan 
iqtisadiyyatına yönəldilən xarici sərmayə qoyuluşu 375, 1 mln. dollardan 4893, 
2  mln.  dollara  yüksəlmişdir.  2006-cı  ildə  isə  daha  3333,  1  mln.  AZN 
qoyulmuşdur.  Bunun  böyük  bir  hissəsi  neft  sənayesinə,  qalan  hissəsi  isə 
iqtisadiyyatın digər sahələrinə yönəldilmişdir. [44, s. 490] 
Bu gün Azərbaycanda 796-dan çox xarici investisiyalı müəssisə fəaliyyət 
göstərir və ölkə üzrə bütün müəssisələrin ümumi sayında onların xüsusi çəkisi 5 
faizdən  artıq  təşkil  edir.  Bu  müəssisələrin  istehsal  etdikləri  məhsulun  və  xid-
mətlərin  həcmi  1999-cu  ildə  2880  milyard  manatdan  (təxminən  720  milyon 
ABŞ dollarından artıq) 2005-ci ildə 7081 milyard manata çatmışdır. [37, s. 46-
51] 
Ötən  illər  ərzində  dövlət  büdcəsinə  daxilolmalarda  xarici  investisiyalı 
müəssisələrdən ödənilən vergilərin xüsusi çəkisi də xeyli artmışdır. Əgər bu gös-
tərici  1995-ci  ildə  cəmi  vergi  daxilolmalarına  nisbətən  2,  4  faiz  olmuşdursa, 
1999-cu  ildə  23,  6  faizə,  2000-ci  ildə  isə  21,  7%-ə  qədər  yüksəlmiş  və  sonrakı 
illərdə mütəmadi olaraq artır.  
Təbii  ki,  xarici  investisiyaların  iqtisadiyyatımıza  cəlb  olunmasına  təsir 
edən amillərdən biri də xarici investorlar üçün əlverişli vergi mexanizminin ya-
radılmasıdır. Dövlətin vergi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən biri də məhz, 
ölkədə  xarici  investorların  və  iş  adamlarının  normal  işləməsi  üçün  əlverişli 
iqtisadi  şəraitin  yaradılması,  onlar  üçün  vergiqoymada  müəyyən  güzəştlərin 
nəzərdə tutulmasıdır.  
Çünki  Ümummilli  liderimiz  Heydər  Əliyevin  apardığı  uzaqgörən 
siyasətin  prioritet  istiqamətlərindən  biri  milli  bazarın  dünya  bazarı  ilə,  milli 
iqtisadiyyatın  dünya  iqtisadiyyatı  ilə  intensiv  inteqrasiyanın  düzgün  təşkil 
edilməsi olmuşdur. [80, s. 13] 
Azərbaycan  Respublikasının  Vergi  Məcəlləsində  mülkiyyət  və  təşkilati-
hüquqi  formasından  asılı  olmayaraq,  bütün  vergi  ödəyiciləri  üçün  eyni 
vergiqoyma  şərtləri  nəzərdə  tutulmuş  və  ayrı-ayrı  vergi  ödəyicilərinə 
münasibətdə  diskriminasiya  halları  yolverilməzdir.  Xarici  investisiyalı 
müəssisələr  də  yerli  vergi  ödəyiciləri  kimi  eyni  vergilərin  ödəyiciləridirlər  və 
vergi  qanunvericiliyində  nəzərdə  tutulmuş  imtiyaz  və  güzəştlər  onlara  da 
şamildir.  Bundan  başqa,  xarici  hüquqi  şəxslərin  mənfəətinin  investisiyaya 

---

 
279 
yönəldilən hissəsi vergiyə cəlb olunmadan azaddır. Yuxarıda göstərildiyi kimi 
onların  Azərbaycan  Respublikasındakı  mənbələrdən  dividend  və  faizlər 
şəklində  əldə  etdikləri  gəlirlər,  habelə  qeyri-rezidentin  xeyrinə  köçürülən  hər 
hansı məbləğlər  10  faiz, nümayəndəlik yaratmadan  Azərbaycan  Respublikası 
ərazisində  iş  və  xidmətlərin  göstərilməsindən  əldə  etdikləri  gəlirlər  -  15  faiz, 
lizinq  əməliyyatları  üzrə  ödəmələr  və  sığorta  ödəmələri  -  4  faiz,  beynəlxalq 
rabitə və beynəlxalq daşımalardan  əldə etdikləri gəlirlər isə - 6 faiz dərəcə ilə 
ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb olunur.  
Eyni zamanda, Vergi Məcəlləsində Azərbaycan Respublikası ərazisində 
neft sazişləri əsasında karbohidrogen fəaliyyətini həyata keçirən xarici şirkətlər 
üçün  xüsusi  rejimli  vergitutma  mexanizmi  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  şirkətlər 
üçün vergiqoyma məsələləri Azərbaycan Hökuməti ilə podratçı-xarici şirkətlər 
arasında bağlanmış müvafiq protokollarla tənzimlənir. Bu protokollara əsasən 
Azərbaycan Respublikası ərazisində karbohidrogen fəaliyyətini həyata keçirən 
xarici  subpodratçı  şirkətlər  gördükləri  iş  və  xidmətlərə  görə  əldə  etdikləri 
gəlirlərdən  yalnız  ödəniş  mənbəyində  tutulan  mənfəət  vergisinin  ödə-
yiciləridirlər.  Bu  verginin  dərəcələri  neft  konsorsiumlarından  asılı  olaraq 
müəyyən edilmiş və 5 faiz, 6, 25 faiz və ya 8 faiz təşkil edir. Ödəniş mənbəyində 
tutulan mənfəət vergisindən başqa, bu  şirkətlər karbohidrogen fəaliyyətindən 
əldə  etdikləri  gəlirlərindən  respublika  vergi  qanunvericiliyində  müəyyən 
edilmiş digər vergiləri ödəməkdən azaddırlar. Neft sazişləri üzrə podratçı tərəf 
sayılan  xarici  şirkətlərin  karbohidrogen  fəaliyyətindən  əldə  etdikləri  gəlirləri 
isə  həmin  sazişlərlə  müəyyən  olunan  dərəcələrlə  yalnız mənfəət  vergisinə  cəlb 
olunmalıdırlar.  
ATƏT-in  eksperti  Boqdan  Marçevskinin  fikrinə  görə,  “Azərbaycanın 
vergi  sistemi  qeyri-adidir,  çünki  iqtisadiyyatın  üç  müxtəlif  sahəsində  üç  cür 
vergi  sistemindən  istifadə  olunur.  Birinci  sistem  ölkənin  1  yanvar  2001-ci  il 
tarixində  qüvvəyə  minən  yeni  Vergi  Məcəlləsində  əks  olunmuşdur.  Bu  yeni 
qanun  bir  neçə  vergi  növünü  geniş  əhatəli  vahid  bir  məcəllədə  toplamışdır. 
Yeni Məcəllə “Hasilat Bölgüsü Müqaviləsinə uyğun olaraq Azərbaycanın neft 
və  qaz  sənayesi  ilə  bağlı  Gürcüstan  və  Türkiyə  ərazisindən  keçəcək  əsas  neft 
kəmərinin  çəkilməsilə  əlaqədar  fəaliyyət  göstərən  müəssisələr  istisna  olmaq 
şərti  ilə  hamıya  şamil  edilir.  İkinci  vergi  sistemi  əsas  boru  xətti  ilə  əlaqədar 
fəaliyyət göstərən şirkətlər, üçüncü sistem isə “Hasilat Bölgüsü Müqaviləsində 
müəyyən edilən iqtisadi fəaliyyətə aid edilir. [317, s. 15] 
Hazırda  Azərbaycan  Respublikasının  Vergi  Məcəlləsində  ölkəmizdə 
xarici  investorların  və  iş  adamlarının  normal  fəaliyyəti  üçün  vergiqoymada 
kifayət qədər imtiyaz və güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur.  
Beləliklə, yuxarıda göstərildiyi kimi beynəlxalq vergitutma milli vergitut-
maya  nisbətən  daha  mürəkkəbdir.  Qlobal  iqtisadiyyatda  vergi  ödəyicisinin 
rezident  olduğu  ölkə  ilə  gəlir  mənbəyi  olan  ölkənin  maraqları  üst-üstə  düşür. 
Bu  sahədə  müvafiq  sazişlər  imzalamış  bütün  tərəflər  üçün  və  ayrı-ayrı  vergi 
ödəyiciləri üçün məcburi olan beynəlxalq hüquq normaları mövcuddur.  
Beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  vergilər  həm  xarici  iqtisadi 
fəaliyyətin  tənzimlənməsi  vasitəsi  kimi,  həm  də  dövlət  gəlirlərinin  əsas 
mənbələrindən  biri  kimi  çıxış  edərək  sahibkarlar  üçün  əsas  xərc  amillərindən 

---