Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 553
rının şirin söhbətinə çevrilirdi. O illərdə indi olduğu kimi standart tədris planları, dərs proqramları, mövzu, təqvim və saat bölgüsü yox idi. Varsa da şərti, təxmini işlənir, mütləq və məcburi sayılmırdı. Görünür ki, bir tərəfdən burası Cavidə sərbəstlik verir, ikinci tərəfdən isə, o, çoxcəhətli biliyə malik olduğu üçün dərin- dən duyduğu ədəbiyyatı və teatrı və əlbəttə həyatı yüksək məhəb- bətlə sevdiyi bir sözlə sinəsi dolu olduğu üçün plansız, proq- ramsız, konspektsiz ötüşə bilirdi, asan və maraqlı surətdə, çox vaxt isə hərarətlə, ilhamla danışırdı. O, planlı, tərtibli mühazirə oxumur, tezislər, düsturlar, rabitəli faktlar əsasında danışmırsa da, dinləyənlərin diqqətini vacib bir mətləbə, bədii yaradıcılığın köklü məsələlərinə yönəltməyi bacarır, həm də məzəli haşiyələr açaraq, diqqəti yormamaq, marağı artırmaq məharəti göstərirdi. Onun ədəbi-nəzəri söhbətlər silsiləsində bir neçə məsələ əsaslı yer tutur, leytmotiv kimi, təkyəkəlam kimi təkrar olunurdu. Onlardan biri ədəbiyyatın, ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığın spesifikası, indi işlətdiyimiz estetika istilahı ilə desək, incəsənətin idrak və inikas xüsusiyyəti, obrazlılıq spesifikası idi. Mən indi başa düşürəm ki, Cavid o vaxtın bir çox tənqidçilərindən daha düzgün mövqe tutur, öz opponentlərindən fərqli olaraq materialist estetikaya yaxın mövqedən danışırdı. Cavid haqqında o illər belə bir yanlış rəy yaranmışdı ki, guya, o, ədəbiyyatda siyasətin müasir məsələlərinin, xüsusilə əmək mövzusunun əleyhinədir. Əslində isə o, heç bir həyat məsələsini, heç bir temanı ədəbiyyata yabançı hesab eləmirdi. O, tema, siyasi aktuallıq xatirinə bədiiliyi qurban verməyin əleyhinə çıxırdı. Görünür ki, bədiiliyə bu dərəcədə əhə- miyyət verməyi ara-sıra onun bu fikrini tərsinə yozmağa imkan yaradırdı. Əsl fikir isə bundan ibarət idi ki, bədii yaradıcılıqda məzmun da, şəkil də, mətləb də, onun ifadəsi də, fikir də, söz də – hamısı bədii və (Cavidin təxminən özünün dediyini xatırlayıb yazıram) bədii-ifadəli olmalıdır. Ədəbi-bədii əsərdə xüsusilə söz, cümlə, misra dərhal əyani bir hadisəyə – mənzərəyə çevrilməli, qəlbə-hissə güclü təsir göstərməlidir. Bunu bizə başa salmaq üçün o, el ədəbiyyatından, klassik poeziyadan çoxlu misallar gətirərdi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 554
Bənzətmə, təşbeh, obraz gücünə, mənzərə və hadisə canlandırmaq hünərinə nümunə kimi bu misraları tez-tez xatırlardı:
yaxud: Qopdu evdən acı bir vaveyla Odalar inlədi: “Leyla! Leyla!”
Cavid bu məsələ ətrafında söylədiklərini eynilə tərcüməçi işinə, tərcümə olunan əsərlərə də şamil edirdi. O, tərcüməni, xü- susilə klassik ədəbiyyatın tərcüməsini son dərəcə məsuliyyət, inam və cəsarət tələb edən bir iş kimi qiymətləndirirdi. Bir dəfə bu barədə söhbət açılanda o, dedi ki, “Şekspiri tərcümə edənin özü gərək, heç olmasa, yarımşekspir olsun, ya onun əsərində oy- nayan aktyor gərəkdir ki, heç olmasa Şekspirin yazdığının dörddə birini qavrasın və qavratsın”. Məlumdur ki, Cavid özü tərcümə- çiliklə məşğul olmamışdır * . Mənə elə gəlir ki, bu da onun bu məsələyə və özünə qarşı tələbkarlığı ilə əlaqəlidir, Firdovsinin 1000 illiyi günlərində, özünün dediyinə görə, ona “Şahnamə”dən parçalar tərcümə eləmək təklif olunmuşdu. O isə bunun əvəzinə Firdovsi motivləri əsasında “Səyavuş” pyesini yazmağı öhdəsinə götürmüşdü. Cavid “Faust” faciəsini dünya ədəbiyyatının nəhəng əsərlə- rindən, ən qiymətli incilərindən biri hesab edir, onun Azərbaycan dilinə tərcümə olunmadığına heyfsilənirdi. Bu əsərin yalnız kiçik bir parçası (“İthaf” adlanan hissəsi) bir vaxt Əlibəy Hüseynzadə, axır vaxtlar isə Mikayıl Rəfili tərəfindən tərcümə edilmişdi. Cavid bir dəfə hər iki tərcümənin ilk misralarını özü səsləndirdi:
* Yalnız “Xəyyam” pyesi üçün şair fars dilindən türk dilinə onun 15-16 rübaisini tərcümə etmişdi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 555
Birinci variant: “Ənzari-şəbabimdə pədidar olan ey zil!” Ey zil, tuluat olursan yenə peyda.”
İkinci variant: “Gəncliyimdə gördüyüm ey dumanlı kölgələr! Yenə peyda oldunuz bu tutqun nəzərimdə...”
O, hər iki variantı pafosla ucadan oxudu və dedi: – Birincisi, şeirin musiqisinə, misra vəzninə görə yaxşıdır, amma qəlizdir. Dili çətindir (Bu illər Cavidin özü artıq öz əsərlərinin dilinin sadələşdirməyə güclü meyl göstərirdi). İkincisi isə sadə və aydın dildə tərcümə olunub, amma təfəkkür tərzi Höteyə və “Fausta” o qədər də müvafiq deyil, – dedi. Cavidin ədəbiyyat dərslərində çox yer tutan məsələlərdən biri də ədəbi-bədii əsərlərdə “ideya və onun təcəssümü” məsələsi idi. Bu məsələ ətrafında danışarkən o, özünün opponentləri ilə tez-tez qiyabi polemikaya qoşulardı. Onların cərgəsində yerli tənqidçilər və o vaxt vəzifə daşıyan adamlar, o cümlədən Əli Nazim, Əhməd Trinç, Mustafa Quliyev və başqaları vardı. Ümumiyyətlə, Cavid razılaşmadığını bildirməkdən, fikirlərini aşkar və açıq söyləmək- dən yox, əksinə, onları gizlətməkdən, ürəyində bir cür, dildə isə başqa cür danışmaqdan çəkinərdi. Yuxarıda yazdığım kimi (yaxud indi bizim hamımızın təsdiq elədiyimiz kimi), Cavid ədəbiyyata siyasi motivlər, ictimai-tarixi problemlər gətirməyin əleyhinə olmamışdır. Bu qüsuru, daha doğrusu əsassız ittihamı o vaxtın canfəşanlıq edən, “qulluq gös- tərən” tənqidçiləri onun yaradıcılığına zorla yamamaq istəyirdilər. Cavid öz opponentləri ilə ideyanın və ideyalılığın bədii əsərlərdə təcəssüm üsulu, vasitəsi və sənətkarlıq məharəti məsələsində qar- şılaşır, toqquşurdu. Cavid bədii əsərlərdə “şüarçılıq” və “siyasət carçılığını” qəbul eləmirdi. O, bu fikrini şərh eləmək üçün klassik yazıçılara, Şekspirə, Füzuliyə, Tolstoya, Dostoyevskiyə, Tofiq Fikrətə, Əbdülhəqq Hamidə müraciət eləyir, onların əsərlərini
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|