Yer tuzishning ilmiy asoslari

0 ‘zbekistonning yer fondi 
(2003 yilning boshiga)
Y eriar
toifalari
U m um iy 
m ay d o n
jg
mln ga
ja m ig a
I
n is b a ta n % p
Q ishloq x o 'ja lig ig a m o 'ljallan g an yerlar
22614
50,9 
J;
A holi yashash jo y la ri yerlari
235,5
0,5
Sanoat, tran sp o rt, aloqa, m udofaa va boshqa
1
m aqsadlarga m o 'ljallan g an yerlar
1885,9
4,2
T abiatni 
m u h o faza 
qilish, 
sog'lom lashtirish,
rekreatsiya m aqsad larig a m o 'ljallan g an yerlar
72,3
T arixiy-m adaniy aham iyatga m olik yerlar
0,2,
0,0 
|
O 'rm o n fondi yerlari
8578,3
19.3
Suv fondi y erlari
822,6
1 ,,9
Z axira y erlar
10201,5
23. c 
i
Jam i yerlar
44410,3
100,0 
1
Yerlar toifalari
bu yer fondining foydalanish va m uhofaza 
qilishmng belgili huquqiy tartibiga ega va asosiy mo'ljallangan maqsadi 
b o'yicha ajratilgan bir qismidir.
Yerlarni tarm oqlararo taqsimlashda ularning bioiqlimiy salohiyati 
va u n u m d o rlig id a n to 'la fo y d alan ad ig an k o rx o n alar va ishlab 
ehiqaruvchilarga ustivorlik beriladi. B unday tarm oq avvalo qishloq 
xo'jaligi hisoblanadi, shuning uchun qonunlar unum dor yerlarni 
birinchi navbatda qishloq xo'jalik maqsadlari uchun ajratishni ko'zda 
tutadi. Yer bu tarm oqda asosiy ishlab chiqarish vositasi vazifasmi 
bajaradi, qo'llanilayotgan texnologiyalar esa unga bo'lgan yuqori talab 
(yer sig'im i) bilan tavsiflanadi. Agar san o at m ahsulotini ishlab 
chiqarish hajm i korxona egallab turgan yer maydoni bilan kuchsiz 
bog'langan bo'lsa, qishloq xo'jaligida u bevosita yerlar maydoni va 
sifatiga bog'liqdir.
Yer fondi ayrim yer turlariga (haydalm a yerlar, pichanzorlar, 
yaylovlar, o 'rm o n lar, botqoqliklar) bo'linadi.
34

---

Yer turlari bu o'zining tabiiy-tarixiy belgilari bilan ajralib turadigan 
va belgili xo‘jalik maqsadlari uchun doim iy foydalaniladigan yoki 
foydalanish m um kin b o ‘lgan yer uchastkalaridir.
Yer fondi tark ib id a asosiy o 'rin n i qishloq xo'jalik m aqsadlari 
uchun foydalaniladigan yoki ushbu m aqsadlarga m o ‘ljallangan 
qishloq xo'jaligi yerlari egallaydi. U larn in g eng xarakterli belgisi - 
luproq unum dorligi; usiz sam arali qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi 
m um kin em as. Bu yerlar fuqarolar, shirkatlar, h a r xil qishloq 
xo'jaiik korxonalari, m uassasalari va tashkilotlari (ilm iy-tekshirish, 
o 'q u v -tajrib a, yord am ch i qishloq xo'jaligi, x o 'jalik lararo k o rx o ­
nalari va tashkilotlari) m ulkchiligidagi, egaligidagi yoki foyda- 
ia nishidagi yerlardir.
Qishloq xo'jalik yerlari davlatning maxsus him oyasida bo'ladi; 
uiardan boshqa m aqsadlarda foydalanishga qonunda ko'zda tutilgan 
alohida hollardagina ruxsat etiladi.
A h o li y ash ash jo y la ri y e rla ri s h a h a rla r, s h a h a rc h a la r va 
qishloq aholi yashash joylari h u d u d larid an iborat b o 'lad i. U lar 
aholi yashash joyining ularni boshqa toifalar yerlaridan ajratib 
luruvchi tashqi chiziqlari bilan chegaralanadi. Bu yerlarning asosiy 
vazifasi - aholi yashash joylarining va ularda yashaydigan aholining 
talablariga xizm at qilish; u lar d ah ld o r m a ’m uriyatlar ixtiyorida 
bo'Hshadi. Yer qonunlariga asosan, u lar oldingi yerdan foydala­
nuvchilar yerlari tark ib id an chiqariladi; ularning chegaralari yer 
tuzish yordam ida belgilanadi.
Sanoat, transport, aloqa, m udofaa va boshqa maqsadlarga m o'ljal- 
langan yerlar har xil faoliyatlarni am alga oshiruvchi (zavodlar, 
fabrikalar, konlar, avtom obil va tem ir yo'llari, harbiy qism lar) 
korxonalar, m uassasalar va tash k ilo tlar u ch astk alarid an iborat 
bo'ladi. Bu toifa yerlarning unumdorligi aytarlik darajada ahamiyatga 
ega emas, faqat ularning geologik va arxitektura-loyihalash sifatlari 
ahamiyatga ega.
Tabiatni muhofaza qilish, sog'lom lashtirish, rekreatsiya m aqsad- 
lariga mo'ljallangan va tarixiy-inadaniy ahamiyatga molik yerlarga qo ‘- 
riqxonalar, milliy, dendrologiya va memorial parklar, botanika bog'- 
lari (ovchilikka m o'ljallangan yerlar bundan m ustasno), tabiat va 
arxeologiya yodgorliklari, kurortlar ham da boshqa tabiiy shifobaxsh
35

---

omillarga ega, turizm va bu turga ommaviy dam olishni tashkil etish 
u ch u n m o'ljallangan yer uchastkalari kiradi. U lar qattiq maqsadli 
foydalanish taitibi bilan tavsiflanadi.
O 'rm o n fondi yerlari fuqarolar, o ‘rm on xo'jaligi va boshqa ko r­
xonalar, muassasalar va tashkilotlar mulkida, egalik qilishida va foy- 
dalanishida bo'ladi. Ular daraxt-buta o ‘simliklari egallagan yoki o'rm on 
bilanqoplanm agan, am m o o ‘rmon xo‘jaligi va o ‘rm on sanoati talablari 
uchun ajratilgan yerlardir.
O 'rm onning xalq xo'jaligi va atrof-m uhit uchun ahamiyati k o 'p
qirralikdir. O 'rm o n va qishloq xo'jalik hududlarining to 'g 'ri nisbati 
qishloq xo'jaligi yerlari unum dorligining oshishiga yordam qiladi.
O 'rm o n daraxtlari o'sish sharoitlariga qishloq xo'jalik ekinlariga 
qaraganda kam roq talab qo'yishadi; ular uchun yer qatlam larining 
yaroqliligi tuproq unum dorligiga nisbatan aham iyatliroq hisoblanadi. 
M asalan, qishloq xo'jaligi uchun yaroqsizroq va kam unum li qumioq 
tuproqlar qim m atbaho ignabargli daraxtlar navlarini o'stirish uchun 
foydalanilishi m um kin.
Suv fondi yerlari suv havzalari, muzliklar, botqoqliklar, gid- 
rotexnik va boshqa suv xo'jaligi inshootlari ham da xo'jaliklararo 
magistral kanallar va kollektorlar qirg'oqlari bo'ylab ajratilgan yer 
poiosalari bilan band hududlarni o 'z ichiga oladi.
Zahira yerlar h ar xil sabablarga ko'ra, fuqarolarga, shirkatlarga, 
korxonalarga, muassasalarga, tashkilotlarga mulk qilib, egalik qilish. 
foydalanish uchun yoki ijaraga berilmagan hududlardan iborat.
Yer q o n u n la rid a qayta taqsim lanadigan yerlar fondini yaratish 
k o 'z d a tutilgan, ularn in g tarkibiga qishloq xo'jaligidagi jam o a va 
sh irk a t x o 'jalik larig a, h issad o rlik ja m iy atlarig a y erlar tekinga 
b erilg an d an keyin qolgan uchastkalar kiritiladi. Bu uchastkalar 
tanlov asosida yoki auktsionlarda sotiladi yoki keyinchalik sotih 
olish huq u q i bilan ijaraga beriladi. U lar m avjud ferm er va dehqon 
x o'jaliklarini, qishloq xo'jalik kooperativlarini kengaytirish, yangi- 
larini tu z ish ,u c h u n zahira hisoblanadi.
Yer qonunchiligi kam sonli xalqlar va etnik guruhlar m anfaat­
larini hisobga oladi; ular yashaydigan va xo'jalik faoliyatini olib 
boradigan joylarda h ar xil toifadagi yerlardan iborat maxsus huquqiy 
tartibga ega hududlar ajratilishi mumkin.
36

---

Yerlarni yuqorida sanab o ‘tilgan toifalar bo'yicha taqsim lash xalq 
xo'jaligi ning rivojlanishi, ekologik m uam m olarni yechish zarurati 
sababli doim o o'zgarib turadi. Eng k o 'p qayta taqsim lash qishloq 
xo'jaligiga mo'ljallangan o 'rm o n fondi va zahira yerlarga to'g'ri keladi.
Yer toifalarini tuzish va keyinchalik ularning m aydonlarini o'zgar- 
tirish mavjud yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilarni qayta tashkil 
etish yoki yangilarini tashkil etish yo'li bilan amalga oshadi. H ar bir 
toifaning maydoni amalda pastdan yuqoriga qarab aniqlanadi. Yerlarni 
toifalar orasida qayta taqsim lashning asosi - m ahalliy m a’m uriyat 
o rg a n la ri to m o n id a n ta s d i q la n g a n y e r tu z is h c h iz m a la r i, 
xo'jaliklararo yer tuzish loyihalari hisoblanadi.