Yer tuzishning ilmiy asoslari

2. X o‘ja!iklararo yer tuzish.
Qadim zam onlardanoq yer tuzishda yerlarni chegaralash, ya’ni 
yer egaliklari va yerdan foydalanishiar chegaralarini belgilash va 
o'zgartirish, ularni huquqiy va texnik rasmiylashtirish katta ahamiyatga 
ega. Oldinlari u chegaralash deb atalar edi. Hozir esa bu atama bizning
8 - 2 8
113

---

m am lakatim izda ishlatilmaydi, biroq «chegara belgilari» - joylarda 
yer egaliklari va verdan foydalanishiar chegaralarini mustahkamlash 
uchun maxsus belgilar, atam asi saqlanib qoldi.
Yer egaliklari chegaralari, m a ’Ium ki, yer egasi huquqlarini 
belgilaydi. Yer tu zish n in g bu e lem en tin in g k atta aham iyatiga 
qaram asdan, chegaralarni belgilashning o ‘zi faqat xo‘jaliklararo yer 
tuzish vazifalarining bir qismini yechadi va asosan huquqiy va texnik 
harakat hisoblanadi.
X o‘ja!iklararo yer tuzishda eng asosiy masala - butun yer egaliklari 
va yerdan foydalanishlarni asosli tashkil etish, ya’ni yangi qishloq 
xo'jalik yer egaliklari va yerdan foydalanishlarini yoki boshqa xo'ja- 
liklar, korxonalar, tashkilotlar va m uassasalar yerdan foydalanish­
larini tashkil etish, mavjudlarini tartibga solish va o'zgartirish, bunda 
nafaqat chegaralarini balki ularning m aydonlari va ichki tarkibini 
ham aniqlash hisoblanadi.
«Yerdan foydalanish va yer egaliklari» atamasi o ‘ziga qator xo'ja- 
liklararo yer tuzishga aloqador xususiy tushunchalarni aam rab oladi. 
0 ‘zlashtirilayotgan yerlarda yoki mavjud xo'jaliklar yerlarida yangi 
xo'jaliklar yer massivlarini yaratish (konstruksiyalash) uni tashkil 
etish deb ataladi. Bir guruh xo'jaliklar yer egaliklari va yerdan foyda- 
lanishlari soni, maydonlari va joylashishidagi sezilarli o'zgartirishlarni 
qayta tashkil etish deb atashadi. M a’lum yer egaligi yoki yerdan foyda- 
ianishning o'lcham larini (joylashishi, maydoni, chegarasi) maqsadli 
yaxshilash yerdan foydalanishni (yer egaligini) takom illashtirish, 
tartibga solish yoki kamchiliklarni tugatish deb ataladi. Bu ishlarning 
har biri o 'zid a loyihani tuzishni, asoslashni o 'z ichiga oladigan 
xo'jaliklararo yer tuzish bo'yicha ishlar m ajm uini ifodalaydi.
X o'jaliklararo yer tuzish yordam ida O 'zbekiston Respublikasi 
qonunchiligida belgilangan tartibda yer uchastkalarini berish va qaytarib 
olish amalga oshiriladi.
Yer tuzishning bu turining o ‘ziga xos xususiyati
- m a’lum korxo- 
nada, ayrim yerdan foydalanish (yer egaligi) ichida yerdan foyda­
lanishni tashkil etish va hududni tashkil etish chegarasidan chiqadigan 
masalalarni yechishdir. Uning yordam ida nafaqat ayrim yerdan foy­
dalanish (yer egaligi) tashkil etiladi, takom illashtiriladi va o'zgarti- 
riladi, balki u larn in g tizim i tashkil etiladi. X o 'jalik lararo yer 
tuzishning obyekti quyidagilar bo'lishi m um kin: mavjud xo'jaliklar
114

---

ycrlarida tuzilayotgan yangi xo'jalik; bir-birlari bilan bog'liq yer 
egahkiari (yerdan foydalanishlar) guruhi; o'zlashtirilayolgan yerlar 
rnassivi; m a’m uriy tu m an hududi; boshqa keng hududfer. 
-j,
X o'jaliklararo yer tuzishning m aqsadi joylashj&hi,j m aydoni, 
shakli, ichki tarkibi bo'yicha ratsional va ijtimoiy ishlab chiqarish 
talablariga mos kcluvchi yer egaliklari, yerdan foydalanishlar va ular­
ning tizimlarini tashkil etish hisoblanadi. Ratsional deb shunday 
yer egaligi (yerdan foydalanish) hisoblanadiki, u o'zining o'lcham lari 
(joylashishi, m aydoni, shakli, tarkibi, chegaralari) bilan yerdan 
eng sarnaraii foydalanishni, ishlab chiqarish, ekologik va boshqa 
maxsus maqsadlarga erishishni ta ’minlaydi. Agar mavjud yer egaligi 
iqtisodiyotga va ishlab chiqarishni tashkil etishga, yerdan foydalanishga 
ta’sir etuvchi qandaydir noqulaylikka va kamchilikka ega b o ‘Isa, ularni 
tartibga solish (takom illashtirish) o'tkaziladi.
Q ator vaziyatlarda mavjud xo'jaliklarning maydon/ari va joyla- 
shishidagi o'zgarishlar yangi noqishloq xo'jalik maqsadlaridagi yerdan 
fo y d a la n ish la rn j ta sh k il etish m aq sad id a so d ir b o 'la d i. Yer 
tarmoqlararo resurs hisoblanadi va xo'jaliklararo yer tuzish yordamida 
nafaqat qishloq xo'jalik korxonalari uchun, balki, boshqa tarm oqlar 
korxonalari, muassasalari va tashkilotlari uchun ham yer uchastkalari 
ajratiladi; mana shunda uning tarmoqlararo xarakteri namoyon bo'ladi. 
Agar bir toifaga m ansub yerlarda (masalan, o'rm on fondi) boshqa 
toifaga mansub yerdan foydalanish tuzilsa (m asalan, sanoatga), 
yerlarni toifalar orasida taqsirnlash sodir bo'ladi; bu ham xo'ja­
liklararo yer tuzish yordam ida amalga oshiriladi.
Yer egaliklari va yejdan foydalanishlar kamchiliklarini tugatish 
faqat qishloq xo'jalik korxonalariga taalluqli bo'lib, ularda yer asosiy 
ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Bu kamchiliklarning asosiylari 
quyidagilar - no ratsio n al o 'lch a m la r, ko'p polosali joylashish, 
boshqalar yerlariga kirib qolish, chegaralar notekisligi, uzoqdagi 
yerlar, yerdan foydalanish chegaralarining eroziyaga xavfii joylashishi
X o 'jalik lararo yer tuzish usullari bilan jo y lard a m a ’m uriy 
chegaralar va