Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Yüklə 53,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
40 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili dəndir və bir neçə sözdə qalmışdır: qunşivər «qonşudakılar», xunavər «ev adamı», «evdəkilər», ərsivər «toyadamı» və s. Həşivər sözü Azərbaycan dili şivələrində də qeydə alın mışdır: Simaya dedim, bir həşivər saldı ki, gəl-görəsən (7, 223). Bu mətndə həşivər sözü «haray-həşir» mənasında işlən mişdir. R ah-ruz «yol-riz» (Lah.). Riz sözü tat və talış dillərində «iz » mənasında işlənir. Azərbaycan dilinin dialektl ərində iriz formasında bu sözün «cığır», «iz », «l əpir» mənalarında işləndiyi qeyd olun muşdur (7, 260). Ləc «davakar, höc ət, adamla yola getməyən, bədxasiy yət» (Q., Qon. k.). Azərbaycan dilinin dialektl ərində ləc/ləc şəkillərində qeydə alınmışdır (7, 359). Lələgüllə «çərəz» (Ab.). Azərbaycan dilinin dialekt v ə şivələrində daha iki variantda - lələgili və lələgillə - qeydə alınmışdır (7, 361). Loş «kök» (Lah., Məl.). Azərbaycan dilinin dialekt v ə şivələrində loş sözü «boş», «kök», «tənbəl» mənalarında qeydə alınmışdır (7, 371). Qeyd etm ək lazımdır ki, bütün bu mənalar İran dillərinin b əzilərində qeydə alınır. Daxarundən//daxardundən «basdırmaq, basdırıl-maq», suvar birən «minmək», vokardundən//voşundən//üşkəvə səxtən «qusmaq» kimi spesifik fellər Quba ləhcəsində qeydə alınmışdır. Tat dilinin digər ləhcə və şivələrində işlənən kusolə (Məl.) (29, 9) «dana», çiməva «bu t ərəfə», «bəri», çuməva «o tərəfə», «o yana» (mərkəzi ləhcələrdə) (71, 48), sost «kəpək», piçənə «sarmaşıq», burburi «çörək qırıntısı», kəf «köpük», «kəf», soğum «sümük», əncunə «dirsək», kilə «qız», gou «inək», muş «siçan», mizəqoq «qurbağa», qərnənə «ildırım», 41 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili süngüldar «iydə ağacı», vəsirən «südün çürüməsi», veixtən «ələnmək, ələkdən, xəlbirdən keçirilmək», vəzərən «asmaq, sallamaq», rəxşirən «saralmaq», vatarüstən «qarışdırmaq», va- küftən «dəymək, toxunmaq», ğəngistən «buynuzlaşmaq», «höl- ləşmək», ğəngündən «heyvan döyüşdürmək», fülləmüstən «əyilmək», fixarüstən «qaşımaq», fitarüstən «başını daramaq», fikəndən «çevirmək (tərs üzünə)», fərmündən «əmr etmək», dəbürüştən «yapışmaq», dəbürğündən «yapışdırmaq», çə pindən «sıxmaq, əzmək, bürüşdürmək», çəpistən «sıxılmaq, əzilmək, bürüşmək» spesifik sözlərdir (71, 114-116; 22, 18 19). Tat dilinin spesifik leksikası heç d ə qeyd edilənlərlə məhdudlaşmır. Topladığımız materiallar içərisində buna aid misallar kifayət qədərdir. Tat dilində olan mürəkkəb sözlər və söz birləşmələrinin tərəflərini təşkil edən vahidlərin semantik- qrammatik xüsusiyyətlərini də nəz ərə alsaq, tat dilinin spesifik leksikası haqqında daha geniş m əlumat əldə etmiş olarıq. Bu qəbildən olan ifadələrə aşdi birən «barışmaq», dülə qoğal «içli qoğal», qal zərən «çağırmaq», qorag birən «geyinmək», gal şəndən «əmr etmək», varaşıst «toy xərci», qaqalaxırdi «dəvədabanı», ruğanmü «vazelin», çobəgird «dörd bir tərəf, hər tərəf», bağala xırsi «ayı moruğu», ələülzəran «banlamaq», isbi mijə «çobanyastığı», təli qətqəli «çaytikanı», künd biran «yaxınlaşmaq», ləc durmarən «acığı gəlmək», xudadus «rəhmdil» və s. misal göstərmək olar. Tat dilindəki vəlg «yarpaq», pustə «qabıq», künküro «so- ğansuyu», guştoy «bozbaş», ruşir «qaymaq» «çiyə», «südün üzü», so «səhəng», şirəng «səhəngdən kiçik su qabı» (güyüm), şirdüş «sərnic», gülpoy «sacayaq», nalin «döşək», sərmizi «süfrə», kəndü «un saxlamaq üçün qab», tirəçu «oxlov», ardə- vic «ələk» (ard «un», vic «ələmək»), rusmu, varə «sap», sərçin 42 Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili «ülgüc» (sər «baş», çin «qırxmaq»), guştəncin «qıymakeş», dürəş «biz», dürəzi «zivə», «paltar asılan ip», coğrü «süpürgə», xiyə «kürək», tou «ocaq», şiləsər «eyvan», lanbun «ikinci mərtəbənin qarşısındakı dam», goudun «tövlə» (go «inək», dun «heyvan saxlanan yer»), ələ «toyuq hini», guşəbun «damın kənarı», dərpəncərə «qapı-pəncərə», qiroblü «qaloş», şitəl «corab», qilində «boyunbağı», gülğün «qığılcım», zin «tələ», şavar «şərq küləyi», təkərd «dolu» (yağmur növü), kulak «qar», xür «duman», vərəzə «yoxuş», pişin «günorta», aftənüş «günbatan», aftəxis «gündoğan», hami «yay», vasal/vassol «yaz », «bahar», bürg «qaş», nuxum «dırnaq», kürdə «böyrək», pişni «alın», zohuz «yaşıl» kimi sözlər də spesifik leksik laya aiddir. Onların arasında mür rəkəb söz kimi formalaşanlarda tərkib hissələrindən birinin ümumiran mənşəli söz olması halları qeydə alınır. Göstərilən sözlərdən bəziləri tədqiqat işində müəyyən problemlərlə bağlı təhlilə cəlb olunmuşdur. Tat dilində elə söz və terminlərə də rast gəlmək olur ki, onlar digər İran dillərində müxtəlif fonetik variantlarda iş lən- sələr də, tat dilindəki mənanı ya heç vermir, ya da h əmin mənanı qismən özündə əks etdirir. Məsələn: anaştö «ac-susuz» sözünü götürək. Bu söz Lahıc ləhcəsində qeydə alınmışdır. Əgər sözü tərkib hissələrinə ayırsaq, birinci tərəfin - ana İran dillərində inkarlıq bildirən ünsür, ikinci tərəfin (-ö) İran dillərində müxtəlif fonetik formalarda özünü göstərən ab «su» sözünün olduğuna şübhə yeri qalmır. «Talışca-rusca- azərbaycanca lüğət»də inkarlıq bildirən ənə - ( ilə bir neçə söz qeydə alınmışdır: ənərəs «yetişməmiş, dəyməmiş, kal», ənəxəbədə «xəbərsiz, qəfildən», ənəhan «yu- xusuz», ənəhard «ac», ənəhıt//ənəhan «yuxusuz», ənətəklif «çağrılmamış, dəvət olunmamış» və s. (TRAL, 180). Yüklə 53,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|