Gistologiya, stitologiya va

г
Rasm 2.5. Mitoxondriyalar va ularning tuziiishi.
A-B-kristalari plastinkasimon mitoxondriyalar 
A-sxema, В-Transmission EM 
V-V-kristalari naysimon mitoxondriyalar 
V-sxema, G- Transmission EM
1. tashqi membrana
2. membranalar orasidagi bo‘shliq
3. ichki membrana
4. kristalari
5. matriks
Ichki membranalar orasidagi bo‘shliq mayda donador moddalar 
bilan 
to ‘lgan bo‘lib, 
mitoxondriya matriksi
deb ataladi.
58

---

Mitoxondriya matriksida elektron zich (to‘ q) granulalar b o ‘ lib, 
ularning zichligi Ca42 va M g+2 ionlariga b o g ‘ liq. Matriksda limon 
kislotasi (Krebs) siklining, suksinatdegidrogenazadan tashqari, 
barcha fermentlari, y o g ‘ kislotalarining oksidlanish fermentlari va 
boshqa tizimlarning ba’ zi fermentlari aniqlangan. Bundan tashqari 
mitoxondriya matriksida DNK va RNK topilgan. Mitoxondriyada 
3 xil RNK - ribosomal, informatsion, transport RNK boMadi. 
Mitoxondrial ribosomalaming o ‘ lchami sitoplazmatik ribosoma- 
larga nisbatan kichikroq bo'ladi. Mitoxondriya matriksida o ‘ ziga 
xos oqsil sintez jarayoni ham yuz beradi. Lekin bu oqsil sintezi 
mahsulotlari mitoxondriya funksiya bajarishi uchun etarli emas, 
shuning uchun k o ‘ pchilik oqsillar mitoxondriyaga sitoplazmadan 
kirib keladi. Mitoxondrial matriksdan olingan DNK halqasimon 
tuzilgan b o ‘ lib, ikki zanjirlidir. U mitoxondriyaning o ‘ zida sintez- 
lanadi, reduplikatsiyasi ham yadrodagi DNK replikatsiyasiga 
b og ‘ liq boMmagan holda sodir boMadi. Shunga va boshqa dalil- 
larga asoslanib, mitoxondriyalar aerob prokariotlardan hosil boMa­
di, ular eukariot hujayralarning ichiga kirib, endosimbiotik jara- 
yonlarga moslashgan, degan fikr k o‘pchilik olimlar tomonidan 
bildiriladi.
Mitoxondriya asosiy funksiyasi ADF va noorganik fosfatdan 
ATF hosil qilishi hamda Krebs sikli oraliq moddalarining aerob 
yoM 
bilan 
oksidlanishini 
ta’ minlashdir. 
ATF 
makroergik 
bogMarning energiyasi mexanik (mushaklarda), elektrik (bosh 
miya hujayralarida, nerv hujayralari o ‘ simtalarida, retseptorlarda 
va baliqning elektrik organida), yorugMik va osmotik energiya- 
larga aylanishi mumkin. Bundan tashqari, mitoxondriya hujayra 
ichidagi kalsiy kontsentratsiyasini boshqarib turishda ham ishtirok 
etadi. Hujayraning funksional aktivligi oshsa, masalan, yurak 
mushagining yoki buyrak kanalchalarining 
gipertrofiyasida, 
mitoxondriya yiriklashadi, krstalar soni ortadi va matriksni zich 
joylashgan kristalar toMdirib turadi. Mitoxondriya uzoq hayot 
kechirmaydi. 
Mitoxondriyaning biologik yarim hayot (bor 
mitoxondriya yarmining vangilanishi) davri k o ‘ p hujayralarda 
o ‘ rtacha 10 kunga teng. Mitoxondriya kurtak otish yoMi bilan yoki 
k o‘ ndalangiga 
ikkiga 
boMinishi 
natijasida 
k o‘ payadi.
59

---

Mitoxondriyaning o ‘ sishi va boMinishi davrida mitoxondriya 
ichidagi sintetik protsesslar mitoxondriya lipoproteid membrana- 
sini va asosiy fermentlarini hosil qiiadi, ba’ zi bir enzimlar esa 
(masalan, sitoxrom C) ribosomalarda sintez b o ‘ lib, mitoxon- 
driyalarga keltiriladi. Mitoxondriyalarning membranalararo b o ‘ sh- 
ligMdan sitoplazmaga sitoplazmaga ajralib chiquvchi sitoxrom С 
hujayralarning dasturlangan oMimi 
apoptoz
jarayonida muhim rol 
o ‘ ynaydi. Sitoplazmada bu oqsil hujayraviy tuzilmalarni parcha- 
lovchi kaspazlar sinfiga oid proteaza fermentlarini faollaydi. 
Proteazalar ta’ sirida hujayra apoptoz y o ‘ li bilan nobud boMadi.