Gistologiya, stitologiya va

ОДкм глЛЛ.Ыц 
1
:: лтх
/ \
JIv.jj-jiJ.M 
Няц'-ч
М
Ы
' ' •■'• 
Ш
I
с 
Щ ш & р г.
<ч/«»; 
fxfi'
Rasm 2.6. Ribosomalarning oqsil sintezida ishtironining
soddalashtirilgari sxemas i.
E nd oplazm atik to r
Endoplazmatik to‘ r (ET) elektron mikroskop yaratilgandan 
so'n g 1945-yilda Porter tomonidan ta’ riflangan. Endopla/-matik 
to'm in g 
(ET) 
membranasida 
ribosomalar 
boMishiga 
yoki 
boMmasligiga qarab 
donudor yoki granulyar
(dHT) va 
silliq yoki
agranulyar
endoplazmatik to‘ r (sET) turlari farqlanadi (rasm 2.7). 
ET 
hujayra 
ichi 
kanalchalar 
sistemasidan, 
vakuolalar 
va 
sistemalardan tashkil topgan boMib, devori elemental' biologik 
membrana bilan o'ralgan. Ular o'zaro birlashib, murakkab to‘ r 
sistemasini hosil qiiadi. ET bo'shlig i gomogen. past eleklron 
zichlikdagi modda tutadi. ET etilgan eritro(sitlardan tashqari 
hamma hayvon hujayralarida topilgan. ET ning tuzidishi takomil 
darajasi turlicha boMgan hujayralarda har xil boMadi.
62

---

Rasm 2.7. Endoplazmatik to 'r. A-sxema, b-transmission elektron
mikroskopda (ТЕМ) ко ‘rinishi.
Donador E T
(dET) membranasining tashqi qismida riboso­
malar b oia d i. Ribosomalar membrananing tashqi, ya’ ni sitozolga 
qaragan yuzasiga maxsus oqsillar -
riboforinlar
yordamida 
yopishib yotadi. Donador ET hujayra plazmolemmasi, lizosoma 
va peroksisomalar uchun oqsillar, eng muhimi, hujayradan 
sekretsiya (eksport) qilish uchun m o‘ ljallangan oqsillar sintez- 
lanadi. DET membranalari yadroning tashqi membranasi va peri- 
nuklear b o‘ shliq bilan b og ‘ langan b o ‘ ladi. Odatda dET sistemalari 
Golji kompleksi va yadroga bevosita yaqin joylashadi. Donador 
ET ribosomalarida sintezlangan oqsillar to‘ r sistemalari ichiga 
kirib, u erda qayta ishlanadi. Sisternalarda oqsil molekulalariga 
karbonsuvlar q o ‘ shilib glikoproteinlar, yoki oqsillarning metallar 
bilan birikmalari hosil b o ‘ lishi mumkin. K o ‘pchilik oqsillar dET
63

---

sistemalaridan hujayraning boshqa tuzilmalariga, jumladan, Golji 
kompleksiga o ‘ tib, u erda yana modifikatsiya qilinadi. Golji 
kompleksida oxirigacha shakllanuvchi 
lizosomalar, peroksi- 
somalar, sekretor donachalaming asosiy oqsillari va fermentiari 
aynan dET mahsulotidir. Donador ET oqsilga boy sekret ishlab 
chiqaruvchi hujayralarda juda yaxshi rivojlangan, masalan, me’ da 
osti bezi atsinar hujayralari, plazmatik hujayralar, jigar, nerv 
hujayralari va boshqalar. Spermatozoid, buyrak kanalchalari 
hujayralarida, leykotsit, ichak kriptasi epiteliy hujayralarida esa 
donador ET sust rivojlangan. Donador ET da sintezlangan oqsillar 
karbonsuv birikmalari bilan qo'shilib modifikatsiyaga uchrashi 
mumkin. Shu bilan birga sintezlangan oqsillar konsentratsiyalanib, 
yirik sekretor donachalar shakllanishi mumkin (masalan, m e’ da 
osti bezida). Donador ET hujayra membranasi shakllanishida va 
barcha membrana oqsillari sintezida ham ishtirok etadi. U 
lipoproteid to‘ plamlarini hosil qiiadi, membranasida fosfolipid 
sintezida qatnashuvchi fermentlar ham boMadi.
Sisternalarda ishlab chiqarilgan va keyin boshqa tuzilmalarga 
o ‘ tib ketuvchi oqsillardan tashqari dET kanalchalarida faqat shu 
organellaning faoliyati uchun ma’ sul oqsillar ham boMadi. Bu 
oqsillar rezident oqsillar yoki