1
Gömrük işi
Hazırladı: L.M.Hüseynova
1. Gömrük tarixi.
Suallar:
1.Azərbaycanın qədim dövrlərdən XVIII əsrin əvvəllərinə qədərki xarici siyasəti.
2. Azərbaycanın rus imperiyasının tərkibində olduğu müddət ərzindəki gömrük
tarixi (1807-1918).
3.Azərbaycanın XX əsrin dövründəki gömrük tarixi.
4.Azərbaycan Respublika müstəqillik qazandıqdan sonra olan müddətdə gömrük
tənzimlənməsi xüsusiyyətləri.
5.Müasir dövrdə gömrük işinin mahiyyəti, dövlət tənzimlənməsində onun rolu və
ə
həmiyyəti.
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Bizim eradan
ə
vvəl ikinci minilliyin ikinci yarısında yerli tayfalar Assur. Fələstin və Misir ölkələri ilə
xammal və məhsullar mübadiləsi aparar, həmin ölkələrdən isə bəzək əşyaları və müxtəlif
soyuq silahlar gətirərdilər.
Atropatenanın ərazisində olan Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Marağa, Miyana, Zəncan,
Naxçıvan, Maku və digər şəhərlər ölkə daxilində mühüm ticarət mərkəzlərinə
çevrilmişdilər. Bu şəhərlər başqa dövlətlərlə təkcə quru ilə deyil, həm də dəniz yolu ilə
ticarət əlaqələri yarada bilmişdilər. Məşhur “Böyük ipək yolu” vasitəsilə Orta Asiya, Çin,
Hindistan, Kiçik Asiya ölkələri, İberiya, Qafqaz Albaniyası ilə ticarət əlaqələri
formalaşmışdı.
Ölkədə hazırlanmış xalçalar, bəzək şeyləri, yün məmulatları və s. ixrac olunaraq
ə
vəzində lazım olan istehlak malları idxal olunurdu. Bu zaman satış üçün müxtəlif
vergilər alınırdı ki, bu da müasir dövrdə gömrük vergiləri və rüsumları adlanır.
Bizim eranın əvvəllərində indiki Şimali Azərbaycanın və Cənubi Dağıstanın
ə
razisini əhatə edən Albaniya dövləti yarandı. Tarixi mənbələrdə bu ərazidə neft, təbii
2
qaz, dəmir, mis və s. kimi qiymətli ehtiyatların olduğu göstərilirdi ki, bunlar da sonradan
ticarət subyektlərinə çevrilirdilər.
Ş
irvanda (Bakıda) neft və duz məhsullarının üzərinə vergi qoyulmuşdur ki, bu da
müasir dildə mədən vergisi və aksiz vergisi kimi dəyərləndirilir.
Mənbələrin yazdığına görə, Azərbaycan ərazisində dövlət tərəfindən gömrük
vergiləri rəsmi olaraq IX əsrin əvvəllərindən müəyyən edilməyə başlamışdır. Bəlkə IX
ə
srdən qabaq da bu vergilər mövcud olmuşdur, lakin bu barədə olan məlumatlar Ərəb
xilafəti dövründə yandırıldığı üçün, bu barədə ancaq mülahizə yürütmək olar. Çünki artıq
iri şəhərlərdə - Ərdəbil, Muğan, Naxçıvan, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şəki, Şəmkir,
Dərbənd (Bab-əl-Əbvab), Şabran, Şamaxı və digərlərində ticarət məhəllələri (o zamanlar
“ravad” adlanırdı) yaranmışdı.
Xarici ölkələrdən Azərbaycana müxtəlif parçalar, metal məmulatları, ətriyyatlar,
ə
dvalar, xəzlər və s. gətirilir, ölkədən isə xam ipək, ipək parçalar, pambıq, xalçalar,
boyalar, neft, mal-qara, atlar və s. ixrac edilirdi. Ticarətə qoyulan gömrük vergi və
rüsumları ölkə xəzinəsinin mühüm gəlir mənbəyinə çevrilmişdi.
XI-XII əsrlərdə karvan və ticarət yollarının bir-biri ilə və xarici ölkələrlə birləşdiyi
Azərbaycan şəhərlərindən daxili və xarici bazarlara neft, pambıq, ipək, duz, meyvə,
balıq, boyaq, ədviyyat və s. göndərilir, Şərq və Qərblə ticarət əlaqələri saxlayırdılar.
Monqollara qədərki Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti məhsuldar qüvvələrin
artması, ticarətin və mal-pul münasibətlərinin genişlənməsi ilə səciyyələnir.
XI-XII əsrlərin vergiləri əvvəlki dövrlərin qayda - qanunlarının çoxunu mühafizə
etmişdir. O dövrün vergi sistemi haqqında ətraflı məlumat verən tarixçi Ravəndi yazırdı
ki, vergilər dəftərlərdə xüsusi qeydlər aparılmaqla həyata keçirilirdi.
Eyni zamanda Ravəndi qanunsuz vergilərdən (yəni, müasir dildə rüşvətdən)
“dəstərqə” (hədiyyə kimi qəbul edilən vergi növü), “şərab-baha” (içki üçün yığılan pul -
indiki “aksiz” vergisi) və sairlərinin də adını çəkir.
XII-XIII əsrlərdə Dərbənddən İran körfəzinə, Şərqdən Avropaya gedər beynəlxalq
karvan yolları Təbrizdə kəsişirdi. Azərbaycanın xam ipəyi Şamaxıdan Şimali İtaliya
şə
hərlərinə, həmçinin Fransaya ixrac olunurdu. Volqaboyu, Rusiya və Şərqi Avropanı
3
İ
ran körfəzi ilə əlaqələndirən beynəlxalq karvan yolunun üstündə yerləşən şəhər Şamaxı
idi.
XI-XIII əsrin əvvəllərində Dərbənddən sonra ikinci mühüm liman şəhəri, ağ neft
və duz istehsalı mərkəzi Bakı şəhəri idi.
Monqol əsarəti dövründə Azərbaycanda monqol vergi toplayanları (baskaklar) çox
qəddarlıq edirdilər. Məhz monqollar ilk dəfə olaraq tacirlər üçün yeni vergi növü -
“tamqa” tətbiq etmişdilər (qeyd etmək lazımdır ki, rus dilində işlənən “tomodnya” sözü
də buradan götürülmüşdür). Məhz bu vergi növünün tətbiqindən sonra XIII əsrin
axırlarında Azərbaycanın xarici ticarəti tənəzzülə uğramışdır.
Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, məmurların (чиновник) özbaşınalığını
məhdudlaşdırmaq, iqtisadiyyatı yüksəltmək və xəzinəni doldurmaq üçün ilk vergi
islahatını XV əsrdə Səfəvilər dövlətinin başçısı Uzun Həsən həyata keçirmişdir.
Ağqoyunlu dövlətinin banisi Uzun Həsən Trabzon-Yunan dövləti ilə dostluq
ə
laqəsi yaratmışdı. O, Trabzon imperatorunun qızı Dəspinə (Feodra) Xatunla evlənmişdi.
Uzun Həsən Trabzon şəhərində böyük bir körpü saldırmışdır. Çünki Trabzonun
Ağqoyunlular üçün böyük ticarət əhəmiyyəti var idi. Belə ki, bu şəhər Ağqoyunlu
tacirləri üçün Qara dənizə əlverişli çıxış yolu idi. Müasirlərinin “Sultani-adil” (yəni
“ədalətli sultan”) adlandırdıqları Uzun Həsən ilk vergi məcəlləsini –“Qanunnamə”ni
hazırlamışdır. Maraqlıdır ki, bu “qanun” nəinki XV əsrdə, elə XVI əsrdə də, həm
Səfəvilərdövləti ərazisində, həm də əvvəllər Ağqoyunlular dövlətinin tərkibində olmuş
Osmanlı imperiyasının şərq vilayətlərində də qüvvədə idi.
1475-ci ildə Rusiyanın knyazı III İvan öz nümayəndəsi Markı Uzun Həsənin
yanına ticarət və diplomatik münasibətləri genişləndirmək üçün göndərmişdi. Səfəvilər
dövlətinin hökmdarı I Təhmasib sənətkarlığın və ticarətin inkişafını genişləndirmək
məqsədilə 1565-ci ildə vilayətlərin hər birindən alınan 80 min tümənlik tamğa vergisini
ləğv etdi. Şamaxıdan Rusiya, İran, Suriya ölkələrinə və İrəvan şəhərinə tranzit ticarət
yolları gedirdi.
XVI əsrdə Şamaxıda daimi İngiltərə-Moskva şirkəti təşkil edilmişdi. XVI əsrdə
Cənubi Qafqazda ipək istehsalı əsas yer tutmuş və ticarətin hamısı Şamaxı və Ərəşdə
cəmləşmişdi.
Dostları ilə paylaş: |