4
XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan Moskva dövləti, Avropa və Asiya ölkələri ilə iri
miqyaslı xarici ticarət aparırdı. Azərbaycandan Moskva dövlətinə və digər ölkələrə
parçalar, xalçalar, neft, duz, zəfəran, düyü, boyaq maddələri, soyuq silah ixrac edilirdi.
Qızıl və gümüş məmulatları, ləl-cəvahirat, ədviyyat, ətir və s. isə idxal edilirdi.
Azərbaycan XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərinə qədər, yəni Azərbaycan Çar
Rusiyası tərəfindən işğal olunana qədər sərbəstolunana qədər sərbəst vergi və gömrük
siyasəti yetirmişdir. Vergi və rüsumların yığılması vəzifəcə naibin səlahiyyətə daxil idi.
2.XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda
daşa fəal siyasət yeritməsi 1801-ci il Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşməsi ilə
nəticələndi. Rusiyanın niyyəti Azərbaycanı tutmaq idi. General Sisyanovun bu işğal
planında ilk hədəf Car-Balakən oldu (1803-cü il). Sonra Gəncə xanlığı (1804-cü il),
Qarabağ xanlığı (1805-ci il), Bakı xanlığı (1806-cı il), Quba xanlığı (1806-cı il), Talış
xanlığı (1809-cı il) Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılır. 1804-cü ildə başlamış Rusiya-
İ
ran müharibəsi 1813-cü ilin oktyabr ayının 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində sülh
müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Gülüstan müqaviləsi Azərbaycanın Rusiya və
İ
ran arasında iki yerə bölünməsinin başlanğıcını qoydu.
1828-ci ildə bağlanan "Türkmənçay" müqaviləsindən sonra Azərbaysanın şimal
ə
razisi Rusiyanın, cənub ərazisi isə İranın tərkibində qaldı. İndiyə qədər də bu tarixi
haqsızlıq davam edir. Azərbaycanı işğal edən Rus imperiyası İran və Türkiyə ilə
həmsərhəd olan əraziləri tam nəzarətə götürmək üçün təcili tədbirlər planı hazırladı.
Həmin tədbirlər planında Bakı şəhərində gömrükxananın açılması məsələsi də
göstərilmişdir.
Bakı şəhərində gömrükxana İmperator 1 Aleksandr tərəfindən Rusiya İmperiyası
Senatına 25 yanvar (9 fevral) 1807-ci il tarixində təqdim olunmuş "Bakı şəhərində
gömrükxananın təsis edilməsi barədə" 434 saylı Fərmanı ilə təsis edilmiş və Həştərxan
gömrük dairəsinin tərkibinə daxil edilmişdi. Həmin fərmanda gömrükxananın ştatı təsdiq
olunmuş, Bakı limanına gətirilən mallardan rüsum tutularkən 1751-ci ildə qəbul olunmuş
rüsum dərəcələrindən istifadə olunması haqqında qərar qəbul edilmiş, habelə işçilərin
5
ə
mək haqqlarının yığılacaq gömrük ödənişləri hesabına həyata keçirilməsi barədə
göstəriş verilmişdir.
"Gülüstan" (1813) və "Türkmənçay" (1828) müqavilələrindən sonra
Azərbaycanda Rusiyanın gömrüklə bağlı qərarları qüvvəyə mindi. Həmin vaxt Rusiya
ə
razisində 1811-ci ildə qəbul olunmuş gömrük tarifləri qüvvədə idi.
1813-cü ildə Bakı gömrükxanasında reyestr üzrə aşağıdakı gömrük kitablarında
qeydiyyatlar aparılırdı:
1) dəniz ilə gətirilən mallar və tutulan rüsumların yazıldığı kitab;
2) quru yolu ilə gətirilən mallar və tutulan rüsumların yazıldığı kitab;
3) dəniz ilə aparılan mallar və tutulan rüsumların qeydiyyatı kitabı;
4) quru yolu ilə aparılan mallar və tutulan rüsumların qeydiyyat kitabı;
5) dəniz gəmiləri ilə gələn sərnişinlərin qeydiyyat dəftəri;
6) quru yolu ilə gələnlərin qeydiyyatının aparıldığı dəftər və s.
Bakı gömrükxanası "Qafqaz və Zaqafqaziyada gömrük idarəetməsi barədə
Ə
sasnamə”yə görə, 31 iyul 1831-ci il tarixindən Zaqafqaziya gömrük dairəsinin
tabeliyinə verilmiş və 1832-ci ildən etibarən “Bakı anbar gömrükxanası” adını almışdır.
Bakı gömrükxanası 4 may 1847-ildə Zaqafqaziya Karantin - Gömrük dairəsinin
tabeliyində olan Bakı Karantin-Gömrük idarəsinə çevrilir.
Qafqaz canişini – General-Feldmarşal Knyaz Baryatinski tərəfindən 31 mart 1861
ci ildə təsdiq edilmiş “Qafqaz və Zaqafqaziyada Karantin - gömrük hissəsinin yenidən
təşkili və idarə edilməsi barədə Əsasnamə”yə görə, Bakı Karantin - Gömrük idarəsi Bakı
Karantin-Gömrük kontoruna çevrilmiş və yeni yaradılmış Bakı Karantin-Gömrük
dairəsinə tabe edilmişdir. Dairənin idarə edilməsi üçün 3 (Dairənin rəisi, tapşırıq üçün
məmur və katib) ştat ayrılmışdır.
Bakı Karantin-Gömrük kontoru 1-ci dərəcəli hesab edilməklə bərabər, 18 ştat
(rəis, karantin üzrə direktor-həkim, katib-xəzinadar, 2 rüsum yığan, nəzarətçi, tərcüməçi,
gəmi baxıcısı və 10 gömrükxana yoxlayıcısı) ayrılmışdır.
Ə
sasnamənin 5-ci paraqrafına görə Bakı Karantin-gömrük Dairəsi iki sahəyə
ayrılır:
6
1. Cəbrayıl - Erivan Quberniyasından İran sərhəddi boyu Astara çayına qədər olan
məsafə buraya aid edilir;
2. Bakı - Bakı Quberniyasının Xəzər dənizinin sahili boyu Astara çayından
başlayaraq Dağıstan Vilayətinə qədər olan sərhəd məsafəsi buraya aid edilir.
Bakı sahəsinə aşağıdakı gömrük təşkilatları daxil edilir:
1) Astara Karantin-gömrük Zastavası - birnci dərəcəli;
2) Nizova Karantin-gömrük Zastavası - üçüncü dərəcəli;
3) Karantin-gömrük Zastavası - üçüncü dərəcəli:
Kür deltası zastavası;
Salyan zastavası;
Pereval zastavası;
Lənkəran zastavası.
4) Apşeron Daimi karantin-gömrük Postu;
5) Bakı ayırıcı karantin-gömrük Postu.
Ə
sasnamənin 11 bölməsində Naxçıvan Baş Karantin-gömrük Kontoru və Culfa
Karantin gömrükxanasına gömrük işlərini həyata keçirmək və karantin işlərini təşkil
etmək üçün 150 ştat ayrılmışdır. Bu ştatlardan yalnız 12-si (bunlardan 9 nəfəri
gömrükxana işçisi, 3 nəfəri isə karantin işçisidir) Erivan transit postuna ayrılmışdır. Bakı
sahəsi üçün isə 255 ştat (bunlardan 200 nəfəri gömrük məmuru kimi, 55 nəfəri isə
karantin xidmətinin işçisi kimi nəzərdə tutulmuşdur) ayrılmışdır.
“Gömrük tarifi” (1891) və “Gömrük nizamnaməsi” (1892) qəbul olundu. Yeni
nizamnaməyə görə Rusiyanın Avropa və Asiya hissəsində gömrük işlərinin
tənzimlənməsində vahid qaydalar tətbiq olundu. Eyni zamanda, sahil zonası və dəniz
sahilindən 3 dəniz milində yerləşən sular da gömrük zonası elan edildi.
1897-ci il dekabr ayının 8-də “Rusiyanın Avropa hissəsi və Qafqazda gömrük
təşkilatlarının ştatları” barədə qanuna əsasən Bakı Karantin - Gömrük kontoru Bakı
Gömrük dairəsi idarə heyəti tabeliyində Bakı gömrükxanasına çevrilir.
XX əsrin əvvəllərində, Rusiya dövlətinin gəlirləri içərisində gömrük yığımları
spirtli içkilərin icarətindən əldə olunan gəlirlərdən sonra ikinci yeri tuturdu. Bu dövrdə
rusiyada inqilabı hərəkat gücləndiyi üçün gömrük orqanlarının işi ikiqat artmışdır.
Dostları ilə paylaş: |