Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
188 yazılma tarixi, yazı sistemi, qədim uyğur ədəbi dilinin qrammatikası, ümumilikdə uyğur tarixi, mədəniyyəti haqqında Almaniyada müxtəlif səpkilərdə elmi araşdırmalar, monoqrafiyalar, təhlil və şərhlər yazılmışdır. 1961-ci ildən Berlin Akademiyası nəzdində toplanlan, sistemləşdirilən və xüsusi şəkildə mühafizə edilən əski türk yazılarının, o cümlədən uyğur mətnlərinin sistematik kataloqlaşdırılmağa başlanılmışdır. Türk Turfan mətnlərinin nəşrinin davamına yeni bir silsilə ilə1971-ci ildə keçmiş ADR ElmlərAkademiyasınınQədimTarix vəArxeologiyaİnstitutunun nəzdindəbaşlanılmış, buseriyadan17cildnəşr olunmuşdur.1989-cu ildəAlmaniyanın birləşməsindənsonraTurfankolleksiyası yenidən Berlin Dövlət Kitabxanasının Şərq Departamentinə verilmiş və hazırda burada saxlanılır (27). İngiltərədə qədim uyğur abidələrinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət ayrılmışdır. 1900-1901, 1906-1908 A.Steynin (A.Stein) başçılğı ilə Şərqi Türküstana edilən elmi ekspedisiyalar nəticəsində Turfanda, Dunhuanqda tapılan yazılı abidələr Londonda “British Library” kitabxanasında S.A.Steyn kolleksiyası adı altında mühafizə olunmaqdadır (26). Bundan başqa Macarıstan, Polşa, Fransada da uyğurşünaslıq inkişaf edir, abidələr müxtəlif istiqamətlərdə araşdırılır. XX əsrin əvvəllərində fransız alimlərinin Şərqi Türküstana, Turfan vadisinə, Dunhuanqa etdikləri elmi ekspedisiyaları zamanı əldə olunan yazılı mətnlər Paris Milli kitabxanasında (Biblioteque Nationale) Paul Pelyo kolleksiyası adı altında qorunur (26; 27). Türkiyədə uyğurşünaslıq müstəqil türkoloji sahə kimi XX əsrin birinci yarısından canlanmağa başlamışdır. Bu sahədə atılan addımlar ümumdünya türkologiyası üçün çox qiymətli və böyük əhəmiyyətə sahibdir. Türk alimləri müxtəlif dövrlərdə qədim uyğur abidələri, qədim uyğur dili, uyğur mədəniyyəti, uyğurların dünyagörüşü, həyat tərzləri, etno-sosial vəziyyəti və s. haqqında çox dəyərli elmi araşdırmalar etmişlər. Bu sahədə edilən araşdırmalar içində A.R.Rəh- mətinin, T.Təkinin, F.Köprülünün, A.Cəfəroğlunun, Ş.Təkinin, S.Çağatayın, O.N.Tunanın, T.Banquoğlunun və başqalarının XX əsrdə yazdıqları məqalə və elmi əsərlər ilkin araşdırma və ilkin qaynaqlar olaraq indi də öz elmi əhəmiyyətini itirməmişdir. Bu gün Türkiyədə uyğur abidələri daha konkret bir müstəvidə tədqiqata cəlb olunur, müxtəlif türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə araşdırılır. Zeyneb Korkmaz, A.Erculasun, S.B.Özender, O.F.Sertkaya, C.Kaya, M.Ölmez, C.Alyılmaz və b. alimlərin bu sahə ilə bağlı apardıqları tədqiqat işləri müasir türkologiyanın uğurları sayıla bilər (13; 14; 16). Yaponiya Milli Araşdırmalar Akademiyasının nəzdində olan Şərqiyyat bölməsində qədim türk yazılı abidələri, müasir türk dilləri, müxtəlif mədəniyyət abidələri haqqında çox dəyərli elmi tədqiqat işləri yazılmışdır. 1902-ci ildə yapon keşişi Kont Otani Şərqi Türküstana ekspedisiyaya gedir və Dunhuanqda tapılan qədim kitabxananın mühüm bir qismini Yaponiyaya gətirir. Yapon alimləri uyğur abidələri və sanskrit dillər arasındakı əlaqələr, sənədlər, qədim əlyazmalara aid müxtəlif yönümlü elmi tədqiqatlar aparmışlar (25). 189 Türk yazılı abidələrinin öyrənilməsində Çin uyğurşünaslığının xüsusi yeri vardır. İlk növbədə onu demək lazımdır ki, qədim uyğur türkləri haqqında ilk tarixi məlumatlar Çin mənbələrindən əldə edilmişdir. Bu mənbələrdə yuanhe, veihe, huihe, huige, veivuer kimi müxtəlif adlarla adlandırılan qədim uyğur türkləri, onların tarixi, mədəniyyəti, dini görüşləri, əlifbaları, yaratdıqları abidələr haqqında müxtəlif səviyyələrdə araşdırmalar aparılmışdır. Uyğur tarixinin müxtəlif dövrlərini əhatə edən tədqiqat işləri uyğurların qurduqları dövlətlər, dini inancları, həyat tərzi, müsiqisi, arxeoloji tapıntılar, yazılı dili və s. haqqında maraqlı məlumatlarla zəngindir. Bu gün Pekində müxtəlif dönəmə aid olan uyğur abidə- lərinin minlərlə nüsxələri saxlanılır (26). Özbəkistan alimləri Q.Sodiqov, K. Omonov, M.İsxoqov və başqaları özbək ədəbi dilinin tarixi ilə bağlı olan araşdırmalarda qədim uyğur abidələrinə xüsusi yer ayırmış, müasir özbək dilinin inkişafında qədim uyğurcanın, eləcə də qədim uyğur yazılı abidələrinin rolunu xüsusi olaraq vurğulamışlar (17, 24). Azərbaycanda uyğur abidələri əsasən Orxon-Yenisey abidələri ilə birlikdə tədqiqata cəlb olundu. XX əsrin əvvəllərində B.Çobanzadə, Ə.Muznib, Ə.Abid, X.S.Xocayev, Ə.Ağaoğlu, Ə.Cəfər, H.Zeynallı və başqaları qədim türkdilinə, ədəbiyyatına, tarixinə, mədəni və maddi irsinə dair elmi araşdırmalar aparmışlar X.S.Xocayev M.Kaşğarlının“Divanül Lüğət-it-Türk” əsəriniAzərbaycan dilinə tərcüməetmiş, lakin işyarımçıqqalmış, alim repressiyaqurbanıolmuşdur. Türk dünyasının ədəbi və dil tarixi xəzinəsinə dair qiymətli və dəyərli əsərlər yaradan Ə.Müznib və onun qardaşı Ə.Abid öz məqalələrindəTurfandan tapılan əski türk yazılı abidələrinin yazıldığı dövrdən XX əsrin əvvəllərinəqədər türk dilləri və ədəbiyyatlarının keçdiyi tarixi inkişaf yolunu tədqiq etmiş, ümumtürk ədəbiyyatının müxtəlif janrlarına aid əsərlərdən nümunələr vermişdir. XX əsrin 50- ci illərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbi dilinin türk dilləri arasındakı mövqeyi, ədəbi dilin inkişaf yolu, tarixi fonetika, tarixi qrammatika, tarixi dialektologiya, dilin müxtəlif kateqoriyalarını əhatə edən xüsusiyyətləri, ədəbi dil normaları, üslu- biyyat məsələləri tədqiqata cəlb olundu. F.Zeynalov, M.Şirəliyev, H.Mirzəzadə, A.Axundov, S.Əlizadə, T.Hacıyev, E.Əzizov, Ə.Şükürlü, Y.Məmmədov, N.Cəfərov, M.Qıpçaq, N.Xudiyev, K.Nərimanoğlu, Ə.Rəcəbov, B.Xəlilov, R.Əsgər, Ə.Amanoğlu, Ə.Rəcəbli və başqaları türkologiyanın müxtəlif istiqamətlərinə dair yazdıqları elmi araşdırmalarda ümumi türkoloji məsələlər, türk dillərinin təsnifi, türkologiyanın əsas prinsipləri, qədim və orta əsr türk yazılı abidələri, o cümlədən, qısa da olsa uyğur abidələri, onların dil xüsusiyyətləri haqqında fikirlərini bildirmişlər, qədim uyğur yazılı abidələrini də əhatə edən dəyərli elmi monoqrafiyalar nəşr etdirmişdir (1, 2, 3, 4, 5, 6 və s.). Geniş bir coğrafiyada yaşayan türk tayfaları olduqca zəngin bir mədəniyyətə sahibdir və bu zənginlik həm də fərqli dil xüsusiyyətlərinin meydana gəlməsinə əsas verən amillərdir. Bu baxımdan qədim türk dili, yazı sistemi, onun mənşəyi, xüsusiyyətləri və keyfiyyətinin aydınlaşdırılması üçün qədim uyğur türklərinin yazılı abidələrinin tədqiq olunması, onların sahib olduqları mədəniyyətin bütün Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|