Görkəmli dilçi alim, ədib professor



Yüklə 4,33 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə91/158
tarix21.07.2018
ölçüsü4,33 Mb.
#57605
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   158

192 
 
Иlhamə Бабанлы

 
 
«КИТАБИ-ДЯДЯ ГОРГУД»УН ДИЛИНДЯ ФЕЛЛЯРИН  
ОМОНИМЛИЙИ 
 
Дилимизин  лцьят  тяркибиндяки  сюзлярин  бир  гисмини  лексик  мяналары  айры, 
грамматик мяналары ися щям ейни, щям дя мцхтялиф олан ейни фонетик тяркибли, 
тяляффцз вя йазылышларына эюря фярглянмяйян сюзляр-омонимляр тяшкил едир. Онлар 
семантик  категорийа  олмаг  етибариля  дилдя  эюзял  ащянэдарлыг,  мусигилик  
йарадыр, поетик нитгдя ися явязедилмяз дил ващидляри щесаб олунур.  
Азярбайъан  дилинин  лцьят  тяркибиндя  олан  сюзлярин  бюйцк  бир  гисмини 
фелляр  тяшкил  едир.  Фелляр  юзцнцн  лексик-семантик,  морфоложи,  синтактик,  цслуби, 
фонетик  вя  диэяр  хцсусиййятляри  иля,  бу  хцсусиййятлярин  зянэинлийи,  рянэарянэлийи 
иля  башга  нитг  щиссяляриндян  ясаслы  шякилдя  сечилир  вя  бу  бахымдан  бюйцк 
ящямиййят кясб едир. Фелин рянэарянэ категорийалара, фярди хцсусиййятляря малик 
олмасы йалныз мцасир дилимиздя дейил, дилимизин илк формалашма дюврцндя дя беля 
олмушдур. Дилимизин тарихиндя фелляр лексик-семантик ъящятдян дя фярглянмишдир. 
Бу мцнасибятля Щ.Мирзяйев гейд едир ки, «феллярдя омоним, синоним  вя 
антонимлярин йаранмасы йоллары башга нитг щиссяляриндян ясаслы шякилдя фярглянир. 
Яэяр  башга  нитг  щиссяляриндя  омоним,  синоним  вя  антонимлярин  бюйцк  бир 
гисми алынма сюзлярин  щесабына йаранырса, феллярдя беля  бир  хцсусиййят йохдур. 
Бурада  онлар  йалныз  дилин,  дилдяки  феллярин  юз  дахили    имканлары  щесабына, 
хцсусян чохмяналылыьын щесабына йараныр» (4, 17). 
Бязян  омонимликля  чохмяналылыьы  айырмаг  чятинлик  йарадыр.  Чохмяналы 
сюзлярдя щяр щансы бир сюзцн ифадя етдийи мяналар, ясасян, бир мяфщум  ятрафында 
топлашараг ону мцхтялиф мяна чаларлары иля ифадя едир. Омоним олан сюзляр ися 
ики  вя  даща  чох,  бязян  мянтигъя  йахын,  бязян  дя  щеч  бир  мянтиги  йахынлыьы 
олмайан  мцхтялиф  мяфщумлары  ифадя  едир.  Омонимлярин  ямяля  эялмя  просеси 
дилимиздя  йени  бир  щадися  дейилдир.  Омонимляшмя  щесабына  дилимизин  лцьят 
тяркибинин зянэинляшмяси просеси онун гядим дюврляриндян мювъуд олмушдур.  
Дилимизин  ян  гядим  хцсусиййятлярини  горуйуб  сахлайан  «Китаби-Дядя 
Горгуд»  дастанларында  омоним,  синоним,  антонимлярля  баьлы  мараглы  дил 
фактлары  мювъуддур.  Бунлар  дилин  тякъя  семантик  зянэинлийини  эюстярмир,  ейни 
заманда онун гядимлийиня дя дялалят едир. 
Тядгигатчылар  эюстярирляр  ки,  Орхон-Йенисей  абидяляри  дя  феллярин 
омонимлийи  иля  диггяти  ъялб  едир.  Я.Ряъябли  бу  мягамда  йазыр  ки,  «Эюйтцрк 
дюврцндя йалныз кюкдян ибарят олан феллярин бир гисми башга нитг щиссяляри (исим, 
сифят, гошма) иля омоним олур» (11, 145). 
«Китаби-Дядя Горгуд» дастанларында ишлянмиш омоним ъярэяляря диггят 
йетиряк: 
                                                           

Babanlı İlhamə - Bakı Dövlət Universitetinin filologiya üzrə fəlsəfə doktorantı. 


193 
 
1.
 
Ол 
– (олмаг) – Йеди эцн, йеди эеъя йимя-ичмя 
олды
 (9, 52). 
2.
 
Ол 
– о (явязлик) – 
Ол
 эцн мцхяннятляр сапа йер эюзятди (9, 52). 
Бязян щяр ики сюзя ейни ъцмлядя раст эялмяк олур: 
Ол
 эцн ъиэяриндя олан 
яр йиэитляр бялцрди. 
Ол
 эцн гийамят саваш 
олды
, мейдан долу баш 
олды
 (9, сящ.52). 
Щяр  ики  омонимя  классик  ядяби  дилимиздя,  ХВЫЫ  ясрин  нцмуняси  олан 
Мясищинин «Вярга вя Эцлша» поемасында да раст эялмяк олур: 
Эцрдани-яряб олуб сябцкхиз, 
Ол арайя олдулар инан риз (13, 127). 
2. 
гыз
  –  исинмяк.  Мяря  гоъалар,    суэцлиэи  оъаьа  гон, 
гызсун
!  –  деди. 
Сцэцлиэи оъаьа бырагдылар, 
гызды
 (9, 92). 
гыз
  –  гыз  ушаьы,  гадын  ъинси  –  Гырг  инъя  белли 
гыз 
оьланла  Гара  айьырын 
дартдырды, бутун бинди (9, сящ. 73); Хан 
гызынын
,  Газан цзяриня эялди (9, 73). 
гыз
 – щеч бири. Оьлан базырэанлар хцсусында 
гыз
 сюз сюйлямяди (12, 104). 
3.
 
го 
– говмаг. Гачаны 
говмады
 (9, 85). 
4.
 
го  – 
иъазя  вермяк,  гоймаг.  Аьам  Газан,  сасы  динлц  Эцръцстан 
аьзында  отурарсан,  ордуŋ  цстиня  кими 
горсан
?  (9,  46).  Наьащандан  Гараъыг 
чобанын цзяриня алты йцз кафир 
гойылды
 (9, 46). 
Гейд едяк ки, «го» фели артыг мцасир ядяби дилимиздя -й вя -в шякилчилярини 
гябул  едяряк  айры-айры  фелляр  кими  ишлянир  вя  омоним  фелляр  щесаб  олунмурлар. 
Нцмунялярдян дя эюрцндцйц кими «говмаг» фели бязи щалларда й-йа аид фонетик 
вариантында да ишлянмишдир.  
го
  –  ядат. 
Го
  бяни  гадын  ана,  чянэяля  урсунлар, 
го
  ятимдян  чяксинляр, 
гара гавурма етсцнляр, гырг бяэ гызынын юниня илятсцнляр (9, сящ. 50). 
5.
 
ал-алмаг
. Бу йахшы йиэитлярин ъаныны сянми 
алурсын
? (9, 75) Гара гилиъын 
сыйырды,  ялиня 
алды
 (9, 75) 
ал
 – щийля, кяляк,  йалан. Намярд дайын 
ал 
ейлямиш (9, 111). 
ал
 – саймамаг, ешитмямяк. Сяниŋ оьлуŋ бизим сюзцмцз алмаз, бизим сюзцмцзля 
эялмяз (9, 94)  
ал – гыырмызы
. Ялван,  мяря, ал ганатлу Язрайыл, сянмисян? (9, сящ. 75) 
Бязи щаларда «ал» сюзцнцн омоним шякилдя ишлянмяси бир ъцмля дахилиндя 
юзцнц эюстярир; … анасынын йанына алуб эялди, ал шярабын итисиндян алды ичди (9, 
4). 
Беля  омоним  ъярэяляря  биз  щям  Орхон-Йенисей  абидяляриндя  (ал,  алъы), 
щям  Мащмуд  Кашьарлыда  (алда,  алдамаг;  Ол  йаэины  алдады  –  О,  дцшмяни 
алдатды), щям дя классикляримизин дилиндя раст эяля билярик: 
Нясимидя: 
Ал иля ала эюзлярин алдады алды кюнлцмц, 
Алыны эюр ня ал едяр, кимся иришмяз алиня. (8, сящ. 43) 
«Дядя    Горгуд»ун  дилиндя    «алмаг»  фелинин  юзц  дя  чохмяналыдыр; 
мясялян: Оьланы алыб бабасына варды (9, сящ. 40). … аь тозлуъа гаты йайын ялиня 
алды, алтун ъидасын голына алды…. Гырг йиэидин бойына алды (9, сящ. 43). Бян бу 
эун Гонур ата гагарам, цч эунлик йолы бир эцндя алурам… (9, сящ. 47). Гыйан 


Yüklə 4,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   158




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə