Görkəmli dilçi alim, ədib professor

190 
 
sahələrini  əks  etdirən  araşdırmaların  aparılması  çağdaş  türkologiyada  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. Dünya türkoloji mərkəzlərində uyğur abidələri artıq sahələr, 
janrlar,  yazıldığı  dil  və  üslub  fərqliliyinə  görə  sistemləşdirilir,  türk  abidələrinin 
yenidən oxunuşu və nəşri, dil xüsusiyyətlərinin tədqiqi davam etdirilir, abidələrdə 
əks  olunan  dil  faktları  əsasında  konkret  bir  türk  dilinin  tarixi  müqayisəli  yolla 
araşdırılır. Doğrudur, bu gün də qədim türk yazılı abidələrinin və eləcə də, müasir 
türk dillərinin tarixinin araşdırılması zamanı çatışmazlıqlar, elmilikdən uzaq, ifrat 
patriotizmdən  və  ya  dil  faktlarının  səthi  araşdırılmasından  doğan  fərziyyələr, 
fikirlər az deyil. Bəzən tədqiqat işlərində elmi əsası olmayan  mülahizələrə də rast 
gəlmək  olur.  Bu  gün  türkologiyanın  vəziflərindən  biri  də  əski  türk  yazılı 
abidələrinin,  o  cümlədən  uyğur  abidələrinin  dil  quruluşunu  araşdıraraq 
köktürkcənin  mənəvi  və  tarixi  varisləri  sayılan  müasir  türk  dillərinin  inkişaf 
yollarını, istiqamətlərini öyrənməkdir. Ədəbi abidələrin fonetik, leksik, qrammatik 
xüsusiyyətlərinin  araşdırılması  türk  dillərinin  sahib  olduğu  zəngin  dil  faktlarını 
ortaya qoymaqda xüsusi  əhəmiyyət kəsb edir. Qədim yazılı mətnlərdə əks olunan 
dil  faktlarının,  söz  ehtiyatının  tədqiqata  cəlb  edilməsi  təkcə  bu  dillərin  tarixini, 
inkişaf  səviyyəsini  deyil,  türk  dilləri  ilə  digər  qonşu,  yad  və  ya  əqrəba  dillər 
arasındakı  əlaqələrin,  münasibətlərin  tarixi  kökünün,  səviyyəsinin  öyrənilməsi 
cəhətdən  də  aktualdır.  Türk  xalqlarının  ortaq  dil  abidələrinin  araşdırılması,  dil 
quruluşunun sistemli, tarixi-müqayisəli fonda incələnməsi bu gün aktual olan ortaq 
türk  dili  probleminin  həlli,  türk  xalqlarının  etnogenezisinə,  türk  dillərinin 
tipologiyasına aid məsələlərin çözümü baxımından da önəmlidir.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Əski türk yazılı abidələrinin müntəxəbatı. (Tərtib edən: Əbülfəz Quliyev),  Bakı: 
Bakı Universiteti, 1992, 280 s. 
2.
 
Əzizov  E.  Azərbaycan  dilinin  tarixi  dialektologiyası.  Bakı:  Bakı  Universiteti 
nəşriyyatı, 1999, 352 s. 
3.
 
Hacıyev T.M. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı: Maarif,  1987, 293 s.  
4.
 
Kaşğarlı  M.  Divanü  Lüğat-it-Türk.  Dörd    cilddə,  (tərcümə  edən  və  nəşrə 
hazırlayan R. Əsgər), I cild, (512 s.), II c. (400 s.), III c. (400 s.), IV c. (712 s.),  Bakı: Ozan, 
2006. 
5.
 
Rəcəbli  Ə.Ə.  Qədim  türk  yazısı  abidələri,  4  cilddə.  III  cild.  Qədim  uyğur  yazısı 
abidələri. II hissə. Bakı: Elm və Təhsil, 2010, 499 s. 
6.
 
 Rəcəbli  Ə.Ə.  Qədim  türk  yazısı  abidələri,  4  cilddə.  III  cild.  Qədim  uyğur  yazısı 
abidələri. I hissə. Bakı: Elm və Təhsil, 2010, 663 s. 
7.
 
Chuastuanit, das  bussgebet  der Manichäer,  hrsg.  und übers.  von  W.  Radloff.  St. 
Petersburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen akademie der wissenschaften, 1909. 
8.
 
Le  Coq  A.von,Müller  F.W.K.  Chuastuanift.  Ein  sündenbekenntnis  der 
Manichaischen  auditores.  Gefunden  in  Turfan  (Chinesisch-  Turkistan),  Yahre:  Reimer  in 
Komm, 1911, 43p.  
9.
 
Le Coq A.von. Chuastuanift, ein Sündenbekenntnis der manichaischen Auditores. 
Gefunden  in  Turfan  (Chinesisch-Turkistan).  Berlin:  (APAW.  Phil.-hist.  Cl.  1910.  Anhang: 
Abhandlungen nicht zur Akademie gehöriger Gelehrter. 4.) [Reprint in: SEDTF 1, 564-604]. 

---

191 
 
10.
 
Le  Coq  A.von.  Dr.Steins  Türkische  Khuastuanift  from  Tun-huang.  Being  a 
Confession-prayer  of  the  Manichaean  Auditores.  (Ed.  And  transl.  By    A.  von  Le  Coq). 
Journal of the Royal Asiatic Society, London: 1911, p. 277-314.  
11.
 
Le Coq A.von. Türkische Manichaica aus Chotscho  I, 1911 [1912.], no. 6, II61. 
1919, no.  6,  III, 3-p.3-15, 1922, no. 2, p. 3-49,  Abhandlungen  der  Preussischen  Akademie 
der Wissenscaften, phil.-hist. Kl.  
12.
 
Müller  F.W.K.  Uigurica  II.  Abhandlungen  der  Preussuesh  Akademike  der 
Wissenschaften: 1912. 
13.
 
Ölmez  M.  Nesir.  Türk  dünyası  edebiyatı  tarihi,  cilt  4,  Ankara:  Can  basımevi, 
2004, s.129-135. 
14.
 
Tuna  O.N.  Köktürk  yazılı  belgelerinde  ve  uygurcada  uzun  vokoller  /  TDAY 
Belleten-1960 sayı 183. Ankara: TDK yayınları, 1960, s. 213-278. 
15.
 
Radloff  W.W. Alttürkische Studien. IV, St.-Petersburg: 1909, 
16.
 
Sertkaya O.F. Türkiyede uygur türkçesi araştırmalarına bir bakış ve eski uygur 
türkçesi  üzerine  Türkiyede  yapılan  son  çalışmalar  /  TDAY  Belleten-1995/  Ankara:  TDK 
yayınları, 1997, s. 411. 
17.
 
Sodikov K., Omonov K. Üzbek tilininq yozma uslublari tarixidan. Toshkent: 
Toshkent Davlat Sharqshunaslik institutu,  2010, 191 s.  
18.
 
Казем-бек М.А. Исследование об уйгурах. - ЖМНП.Ч.31, отд. 2. 1841. 
19.
 
КайдаровГ.  Развития  современного  уйгурского  литературного  языка. 
Алма-Ата: 1969, стр. 95-96. 
20.
 
Кляшторный  С.Г.  Древнетюркская  писменность  и  культура  централной 
Азии, Тюркологический сборник -1972, Москва: 1973 
21.
 
Кондратьев В.Г. Об отношении памятников Орхоно-Енисeйской письмен-
ности к языку древнеуйгурских памятников. Советская тюркология, № 3, 1973, с.23-
27. 
22.
 
Малов  С.Е.  Памятники  древнетюркской  письменности,  Москва  -
Ленинград: Наука, 1951,  452 c. 
23.
 
Насилов  В.М.  Древнеуйгурский  язык.  Москва:  Восточной  литературы, 
1963, 121 c. 
24.
 
Содиков К. Уйғур ёзма ёдгарликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши 
ва тикланиши. Тошкент, 2006, 207 с. 
25.
 
阿部古代の村.  西ウイグル国家試験の歴史  (Takoe  Abe.  Nishi-uiguru 
kokushi  no  kenkyu).  (Qərbi  Uyğur  dövləti  tarixi  haqqında  tədqiqlər).  Kioto  Universiteti, 
1955,  573+18 s. 
26.
 
http://staatsbibliothek-berlin.de/die-staatsbibliothek/abteilungen/orient/aufga-
ben-profil/veroeffentlichungen/berlin-turfan-collection/ 
27.
 
http://www.iranicaonline.org/articles/turfan-expeditions-2 
 
 
 
 
 

---