13
edirlər. Alim fikrini əsaslandırmaq üçün Tağı Şahbazi Simürğün “Aldanmış ümid”
və Hacıbaba Nəzərlinin “Satqın” hekayələrindən misal gətirərək qısa cümlələrin
ifadəyə canlılıq, elastiklik və aydınlıq verdiyini göstərir. Ancaq bununla yanaşı, o
hesab edir ki, “qısa cümlə nəsrimizin yeganə və ideal əsası ola bilməz. Dərin təhlil
və ətraflı təsvirin ifadəsi üçün uzun cümləyə sahib olmaq da zəruridir”.
B.Çobanzadə yeni dövr nəsrində artıq köhnə obraz və epitetlərlə birlikdə
köhnə lüğətin də ortadan qalxdığını, bu prosesin davam etdiyini, dialoq nəsr
ünsürlərinin möhkəm surətdə yer tutduğunu diqqətə çatdırır.
Sovet dövrünün birinci və ikinci onilliklərində nəsr dilində meydana çıxan
yeni keyfiyyətlər barədə B.Çobanzadənin mülahizələri müasir filologiyanın
qənaətləri ilə təsdiq olunur. Məsələn, Xalq yazıçısı, ədəbiyyatşünas alim Elçin
“Sosrealizm bizə nə verdi?” məqaləsində yazır: “Son dərəcə əhəmiyyətli
hadisələrdən biri, bəlkə də birincisi bu oldu ki, sosrealizm müasir Azərbaycan
ədəbi və bədii dilinin formalaşmasında fövqəladə rol oynadı. “Molla Nəsrəddin”
ilə “Füyuzat” dili, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir ilə Əli
bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Hadi dili arasındakı
pərakəndəlik içində olan ədəbi-bədii dilimizin sintaktik və estetik prinsipləri
təşəkkül tapdı...” (9,87).
B.Çobanzadə yeni dövrün nəsr dilində müvəffəqiyyətlərlə yanaşı nöqsanlar
da müşahidə etmiş və bunları üç qrupa ayırmışdır: 1) Leksikon kasıblığı; 2)
Sinonimikaya çox az diqqət verilməsi; 3) Qrammatika və stilistikanın əsaslarına
lazımınca riayət edilməməsi.
Onun müşahidələrinə görə, nəsr əsərlərinin dilindəki nöqsanlar əsas
etibarilə qrammatika və üslubiyyata aiddir. O, cümlənin quruluşundakı
nöqsanlardan danışarkən S. Hüseynin “Yeni həyat yollarında” kitabındakı bir
hekayədən
*
misal gətirərək yazıçının bir səhifə yarım mətn içində ”idi” (“-di”)
hissəciyi ilə düzələn fel formasını təqribən 50 dəfə təkrar etdiyini, bunun isə
ifadəyə ətalət və durğunluq verdiyini göstərir.
B.Çobanzadə eyni zamanda nəsr əsərlərində obrazlı, epitetli dilin nisbətən
az inkişaf etdiyini də qeyd edir. Müəllif məqalənin sonunda Mehdi Hüseynin,
Əbülhəsənin və Hacıbaba Nəzərlinin hekayələrində rast gəldiyi bəzi dil və üslub
qüsurlarını ayrı-ayrı müəlliflər üzrə qruplaşdıraraq izah edir.
Prof. B.Çobanzadənin nəzərdən keçirilən tədqiqatları göstərir ki, dilçiliyin
bir neçə sahəsi üzrə eyni dərəcədə uğurla fəaliyyət göstərmiş görkəmli alim bədii
dil məsələlərinin öyrənilməsi ilə də ardıcıl şəkildə məşğul olmuş, indiyədək elmi
əhəmiyyətini saxlayan qiymətli fikirlər söyləmiş, bu istiqamətdə aparılan sonrakı
araşdırmalar üçün möhkəm zəmin yaratmışdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 336 s.
*
Misal kimi verilmiş parça S.Hüseynin “Bir küçənin tarixi” hekayəsindəndir.
14
2. Quluzadə M. Füzulinin lirikası. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1965, 476 s.
3. Çobanzadə B. Füzuli və onun yeri // Məhəmməd Füzuli. Elmi-tədqiqi məqalələr.
Bakı: Azərb. Dövlət Nəşriyyatı, 1958, s. 364-374.
4. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. II cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 368 s.
5. Çobanzadə B. Yazıçılarımızın dili haqqında (nəsr) // İnqilab və mədəniyyət. 1933,
№ 1, s. 27-32.
6. Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. 1-ci cild. Bakı: Elm, 1978, 598 s.
7. Hənifə xanım Məlikova-Abayevanın xatirələri (Həsən bəy Məlikov Zərdabinin
bioqrafiyası). Həsən bəy Zərdabi və “Əkinçi”. Bakı: Adiloğlu, 2005, 126 s.
8. Məmmədquluzadə C. Əsərləri. 3 cilddə. 3-cü cild. Bakı: Azərb. SSR EA
nəşriyyatı, 1967, 902 s.
9. Elçin. Sosrealizm bizə nə verdi? // Humanitar elmlərin müasir durumu və
ədəbiyyatşünaslığın nəzəri-metodoloji məsələləri. Beynəlxalq elmi konfransın materialları.
Bakı: Elm, 2010, s. 58-100.
Ramiz Əskər
BEKİR ÇOBANZADE’NİN BEDİİ ESERLERİ
Bekir Çobanzade, Türklüğün şaheseri Divanü Lugati’t-Türk yazarı Kaşgarlı
Mahmut’tan ve Rusya Bilimler Akademisinin Demidov ödülünü dört kez kazanan
Mirza Kâzımbey’den sonra Türk dilciliğinin en ünlü ismidir. 1915’ten hayatının
sonuna kadar dil tarihi, karşılaştırmalı dilcilik, gramer, imla, alfabe, pedagoji,
diyalektoloji, terminoloji ve diğer konularda yazdığı 150 civarında bilimsel eser,
bugün de güncelliğini ve önemini korumaktadır.
Bir bilim adamı olarak Bekir Çobanzade’nin sahip olduğu temel özellikler
şunlardı: 1) Son derece yetenekli ve zeki bir insandı. 2) Bilimsel uğraşı alanına
bütün Türk dünyası dahildi. 3) Avrupa standartlarında yetişmiş ilk dilcimizdi. 4)
Mükemmel derecede Türkçe, Arapça, Farsça, Rusça, İngilizce, Almanca ve
Macarca biliyor ve bu dilleri ustaca kullanıyordu. 5) Yaşadığı ağır ve karmaşık
dönem bir bilim adamı olarak parlamasına elverişli ortam oluşturmuştu.
Bekir Çobanzade’nin doğum tarihi ve yeri üzerine çeşitli fikirler ileri
sürülmüş, fakat kendisince doldurulan ankete göre 15 Mayıs 1893’te Kırımın
Karasubazar şehrine yakın Argın köyünde doğduğu kabul edilmiştir (1) İsmail
Otar. Kırımlı Türk Şair ve Bilgini Bekir Sıdkı Çobanzade. İstanbul, Lebib Yalkım
yayımları, 1999, s. 13.
Bekir Çobanzade fenomeninin diğer bir yönü onun aynı zamanda
yetenekli bir şair ve yazar olmasıdır. Edibin milli şiirleri ve duygulu hikâyeleri,
edebiyat üzerine özgün düşünceleri bilim dünyasında maalesef yeterince
bilinmemektedir.
Əskərov Ramiz – Bakı Dövlət Universitetinin Türk xalqları kafedrasının müdiri, filologiya
üzrə elmlər doktoru, professor.
Dostları ilə paylaş: |