Grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari Ma’ruza rejasi

IV. Ayrim til kategoriyalari bog‘lanishining mohiyati yangi til kategoriyasini o‘rganish ja-
rayonida ochiladi,
shuningdek, bir yoki bir necha til kategoriyasi o‘rganilgandan keyin oydinlashadi. 
Masalan, so‘zning leksik ma’nosi va uning morfemik tarkibi so‘zning ma’noli qismlarini o‘rganish 
jarayonida biryo‘la muhokama qilinadi, chunki u yoki bu morfemaning rolini boshqacha yo‘l bilan 
tushuntirib bo‘lmaydi; o‘qituvchi so‘z tarkibini o‘zgartiradi va shu bilan bog‘liq holda so‘z ma’nosiniig 
o‘zgarishini ko‘rsatadi, bu o‘zgarish so‘zning qaysi qismi (so‘z yasovchi qo‘shimcha) hisobiga hosil 
bo‘lganini tushuntiradi: 
ish
chi
 – ish
la
 – ish
chan
; paxta
kor
 – paxta
zor
.
Fe’llarning shaxs-sonda tuslanishi kishilik olmoshlari o‘rganilgandan so‘ng, fe’lda shaxs kishilik 
olmoshlarining uch shaxsni ko‘rsatishi bilan bog‘lab o‘rganiladi. 
Maktabda grammatik materialni o‘rganish amaliy yo‘nalishga ega bo‘lgani va, birinchi navbatda, 
o‘quvchilarning nutqiy va aqliy rivojlanishiga xizmat qilgani uchun, bir til kategoriyasining boshqasiga 
tobeligini va bir-birini taqozo qilishini tushunish bilan birga, o‘quvchilarning bu haqdagi bilimlaridan 
amaliy vazifalarni hal qilishda, ya’ni so‘zlarni yozish, gap tuzish, so‘zni tahlil qilishda foydalanishga 
o‘rgatish ham muhimdir. O‘qituvchi tilni o‘rgatish vazifalarini hisobga olib, doimo o‘quvchilarning 

---

nutqiy tajrbasiga suyanadi va til kategoriyalarining bog‘liqligi haqidagi bilimlarni tajribaga tatbiq etish 
jarayoniga yo‘naltiradi. Bilim komponentlari o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash bilimni tajribaga, 
o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqiga tatbiq etish imkonini beradi. 
Ona tilini o‘rganish jarayonida bilimlarning izchilligi qanday ta’minlanadi? Avvalo, maktab 
dasturi lingvistik materialni o‘rganishda yangi o‘rganiladigai materialning ilgari o‘rganilganlar bilan 
ilmiy asoslangan bog‘lanishini aniqlashga imkon beradigan izchillikni ko‘zda tutadi. O‘qituvchi bu 
bog‘lanishning mohiyatini metodik jihatdan aniq ko‘z oldiga keltirishi zarur. O‘zaro bog‘liq bo‘lgan 
til hodisalarini ketma-ket va parallel o‘rganish mumkin. Bularning qaysi biridan foydalanish ma’qulroq 
degan masala ko‘proq materialning lingvistik mohiyatidan kelib chiqib hal qilinadi. Masalan, kishilik 
olmoshlari fe’ldan oldin o‘rganiladi, bu fe’lning shaxs-sonda tuslanishini kishilik olmoshlariga bog‘lab 
o‘rganish imkonini beradi. O‘qituvchi yangi o‘rganiladigan materialni ilgari o‘rganilganlar bilan 
bog‘laydi. Buning uchun til tushunchalarini taqqoslaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. Masalan, 
so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarni o‘rganishda ular so‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan taqqoslanadi 
(so‘z yasovchi qo‘shimcha yangi so‘z hosil qilish uchun xizmat qilsa, so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha
so‘zning shaklini o‘zgartirish uchun, ya’ni gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qilishi aniqlanadi).