Grammatika va so‘z yasalishiga oid tushunchalarni shakllantirishning metodik asoslari
Ma’ruza rejasi:
1.
Grammatik tushunchalarning mohiyati.Ularni o‘zlashtirishdagi
qiyinchiliklar
2.
Tushunchani o‘zlashtirish ustida ishlash jarayoni
3.
Grammatik tushunchalarning samarali o‘zlashishini ta’minlaydigan
metodik shartlar
4.
Grammatik va so‘z yasalishiga oid mashqlar
Tayanch atamalar:
grammatika, so‘z yasalishi,so‘z, so‘z birikmasi, gap, morfema, leksema,
fonema
Boshlang‘ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe’l”, “olmosh” tushunchalarini;
siktaksisdan “gap”, “ega”,“kesim”, “ikkinchi darajali bo‘lak”, “uyushiq bo‘lak”, “undalma” kabi
tushunchalarni; so‘z yasalishidan “asos”, “qo‘shimcha”, “asosdosh so‘zlar” kabi tushunchalarni
shakllantirish ustida ish olib boriladi.
O‘qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o‘quvchilar
aqliy faoliyatini
to‘g‘ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini,
tushunchani o‘zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo‘lishini ko‘z oldiga aniq keltirishi lozim.
Grammatik tushunchalarning mohiyati. Ularni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar
Tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o‘zaro aloqadorligi aks
ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab ko‘rsatadi.
Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning
muhim belgilari
umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o‘ziga xos xususiyati, ya’ni tushunchaning
mazmun tomoni grammatik tushunchaning o‘ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til
kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni
shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo‘lgan aniq
hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so‘z, so‘z
birikmasi, gap, morfema, leksema, fonema va boshqalarning o‘ziga xos muhim belgilarini
aniqlash va
umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan
grammatik tushunchaga asos bo‘lgan dastlabki materialning o‘zi etarli darajada mavhumdir. Demak,
grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi.
Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o‘quvchilarda tushuncha juda ko‘p qiyinchilik
bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma’lum darajada
rivojlangan bo‘lishi lozim. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni
talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko‘nikmalarni va lingvistik
tasavvur hamda bilimlar
yig‘indisini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Ko‘pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari
natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni tafakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash,
umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O‘quvchilarda tu-
shunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada
o‘sganligiga bog‘liq.
Mavhumlashtirishda qiynaladigan o‘quvchilar so‘zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim
grammatik belgilariga ko‘ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda
qiynaladilar va xatoga yo‘l qo‘yadilar. Masalan, fe’l o‘rganilganda o‘quvchilar fe’l
predmetning
harakatini bildirishini bilib oladilar.
Yurmoq, o‘qimoq, olmoq
kabi fe’llarda leksik ma’no grammatik
ma’noga mos keladi. Ko‘p fe’llarda bunday moslik bo‘lmaydi. Grammatikada predmet harakati
deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa predmetlarga munosabati, predmet
belgisining o‘zgarishi kabilar ham tushuniladi:
uxlamoq, o‘ylamoq, sevmoq, o‘smoq, ko‘karmoq
va
hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma’noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni
o‘rgana boshlagan o‘quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko‘proq yurish, siljish ma’nosida aniq
tasavvur qiladilar. Shuning uchun fe’lni o‘rganishning boshlang‘ich bosqichida
yotmoq, kasallanmoq,
turmoq, qizarmoq
kabi so‘zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani
otni o‘rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o‘quvchilar
tinchlik, qahramonlik, qadam
kabi
so‘zlarni
ot
turkumiga
kiritmaydilar.
Tushunchani
shakllantirish
uchun
o‘quvchilarda
mavhumlashtirish ko‘nikmasini o‘stirish, ular diqqatini so‘zning aniq leksik ma’nosidan grammatik
ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so‘zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda,
ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan
barcha so‘zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko‘plikda kelish),
egalik
qo‘shimchalari bilan o‘zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so‘zlar uchun umumiy grammatik belgilar
hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta’lim berish jarayonida qator
metodik talablarga rioya qilinadi.