Gulistani Irem cur cdr

 
141 
əmirlərindən hüzurda olanları və ya elçilər vasitəsilə ixlas göstərən-
lərini padişaha layiq ənamlarla mükafatlandırdı. Rüsmi xan Üsmi 
üçün də layiqli xələtlər göndərdi. Qorxuya düşən Məsum xanı arxa-
yın etmək üçün, Şirvan vəziri Məhəmməd Saleh bəylə ona xələt və 
hədiyyələr göndərdi. O da minnətdarlıq nişanəsi olaraq hərəmxa-
nasına məxsus qızlardan birini şahın hərəmxanasına göndərdi. 
Özünü də  dərgahın müxlislərindən hesab etdi. Şah Abbas, Şirvan 
və Dağıstan işlərini yoluna qoyduqdan sonra, Ərdəbilə yola düşdü. 
Əli bəy Cavanşir də Cavad keçidindəki körpünü düzəltməyə  mə-
mur edildi. 
Şirvanın qarışıqlıq dövründə,  Şabranın Təbərsərana bitişik 
olan bir nahiyəsi təbərsəranlıların  əlinə keçmişdi. Rumlular təbər-
səranlıların yardımına möhtac olduqlarından, bu yeri onlardan istə-
mədilər. Təbərsəranlılar indi də onu Şabran hakiminin ixtiyarına 
vermirdilər. Onların qorxusundan hakimin qulluqçularının buraya 
gedib gəlməsi çətin idi. Buna görə,  şah tərəfindən  Şirvan bəy-
lərbəyisi Zülfüqar xana əmr olundu ki, o nahiyədə möhkəm bir qa-
la tikdirib, mühafizlər təyin etsin və onların azuqədən təmin olun-
masına nail olsun. Ta ki, gediş-gəliş yolu dağ  əhalisinin  şərindən 
asudə olsun. Zülfüqar xan da qoşunla bu nahiyəyə gəlib, əhvalatı 
Təbərsəran valisi Məsum xana bildirdi. O buna razı olmadı və qala 
üçün yer təyin edildiyi zaman, neçə min atlı və piyada ilə müharibə 
qəsdilə qarşıya çıxdı. Zülfüqar xan bir daha elçi göndərib, ona 
nəsihət etdi, onu əzmindən döndərmək istədi, birinci hücumda 
təbərsəranlılar məğlub edildilər, onlardan 1000 nəfərə  qədər 
qırıldı. Zülfüqar xan az zaman içərisində ona tapşırılan mühüm 
məsələni bitirib qayıtdı. İşin keyfiyyətini şahın dərbarına bildirdi. Bu 
hadisə  şah həzrətlərinin xoşuna getmədi, çünki o, Məsum xanın 
xatirini istəyirdi və həm də hərəmxanasında olan qadınlardan biri 
Məsum xanın əqrəbasından idi. Buna görə, Zülfüqar xana buyurdu 
ki, etibarlı bir adam göndərib, Məsum xanın könlünü alsın, Vali 
Zülfüqar xan da öz etdiyindən peşman olub üzr istədi. 
 
142
Zülfüqar xanın istilası, məğrurluğu və qala tikdirməsi üzündən, 
Dağıstan hakimləri və Təbərsəran... başçıları, özlərinin məhv olma-
sından qorxaraq xəyalən pərişan bir halda idilər. 
İran padişahı hicri 1018-ci (=1609) ildə, Qarabağda qışladığı 
zaman, yaxın adamlarından Qarçaqay bəyi hüzurunda olan bir 
dəstə qulam və qoşunla göndərdi ki, Zülfüqar xan və Şirvan əmir-
lərilə Şabrana getsin, könül alan məktublarla Dağıstan hakimlərini 
arxayın etsin, tabe olanlara hörmət göstərsin, onların övlad və əq-
rabalarından bəzisini xidmət etmək üçün şahın dərbarına gön-
dərsin, üsyan edənləri isə cəzalandırsın. O, Şabrana gəldikdən son-
ra, «Şahdan gizli məktub var» bəhanəsilə Zülfüqar xanın çadırında 
onunla tək qaldı. Bu vaxt şahın qulamlarından bir neçəsi çadıra daxil 
olub Zülfüqar xanı öldürdülər. Şah tərəfindən verilən fərmana gö-
rə, Şirvan əyaləti keçmişdə Astarabad hakimi olan Yusif xan Mirşi-
kara verildi. Qaramanlı oymağından olan bir dəstə, qorçular sırası-
na keçdi, qalan qoşun da, hökmə görə Yusif xanın ixtiyarına verildi. 
Zülfüqar xandan qorxan Dağıstan hakimləri vahiməsiz Qarçaqay 
bəyin yanına qayıtdılar. Sədaqət göstərdilər, öz adamlarını ləyaqət-
li peşkəşlərə ona qoşaraq padişahın dərgahına göndərdilər. Hicri 
1024-cü (=1615) ildə Rum əsgərlərinin gəlməsi xəbəri yayıldığı 
zaman, sərhəd işlərində  iğtişaş baş verdi, Gürcüstana qarışıqlıq 
düşdü. Şirvanda osmanlılara meyl və məhəbbət göstərməklə müt-
təhim və haqlarında sürgün hökmü verilən şəxslər fürsət tapdılar. 
Xüsusən Dəli Məlik ləqəbilə məşhur olan Qabıstan tərəkəmələrinin 
başçısı  məlik Piri, Şirvan dələduzlarından bir dəstəni öz başına 
yığdı. Dağıstan tərəflərini özlərinə  sığınaq edərək, ölkənin kənar 
bucaqlarında qarətkərliyə başladılar. Bu cəhətdən Şirvan vilayətin-
də də çaxnaşma əmələ gəlib, fitnə və qarışıqlıq meydana çıxdı. Dəli 
Məlik baş qaldırmış olan Kaxet valisi Təhmurəs xanın yanına bir 
nəfər göndərib, ona tərəfdar olduğunu bildirdi. Başındakı dəstə ilə, 
şirvanlı  İmadəddin bəyin nəvəsi,  Ərəş hakimi və möhürdarı olan 
Şahqulu bəy Zülqədərin qız nəvəsi Məhəmmədhüseyn sultanın 
üzərinə yürüdü. Məhəmmədhüseyn sultan öz köçünü və ailəsini 

---

 
143 
qarşılamaq üçün Kür kənarına getmişdi, bu zaman onun üzərinə 
töküldülər. Sultan yanındakı azacıq adamla, bacardığı qədər özünü 
müdafiə etdi, axırda hamısı öldürüldü və bütün var-yoxları yağı-
ların əlinə keçdi. Sultanın adamları qala qapısını bağlayıb, istədilər 
ki, vaxtı uzatmaqla ya aman tapsınlar, ya da amangah. Dəli Məlik 
öz adamları ilə Ərəş qalası qarşısında yerləşdi. Lakin Gürcüstan və 
Şirvan iğtişaşını yatırmağa təyin edilən qızılbaş qoşununun gəlmə-
sini eşidərək, Dəli Məlikin tabeləri dağılışıb getdilər. O, Gürcüstan 
və Dağıstanda avara-vətən və bədbəxt olub adı batdı. 
Hicri 1025-ci (=1616) ildə, Şah Abbas özü Gürcüstanı cəzalan-
dırmağa getdi. Yusif xan Şirvan qoşunu ilə Zəyəm tərəfindən hərə-
kət etdi, çayın kənarında yerləşdi. Bu zaman Zəyəmin xristianları 
toplaşıb  şirvanlılara hücum etdilər. Böyük bir müharibədən sonra 
Zəyəm əhalisi məğlub oldu və bir çoxları öldürüldü. Sağ qalanları 
da qaçmağa başladılar. Şirvanlılar Zəyəm şəhərində abadlıqdan bir 
əsər və  əlamət qoymadılar. Qaytaq üsmisi Rüstəm xan, sədaqət 
izhar etmək üçün şahın hüzuruna gəlmişdi. O, Alket çayı kənarında 
ehtiramla qəbul edilərək, Dərbənd  əyalətinin hakimlik fərmanı ilə 
geri qayıtdı. Dağıstan və Təbərsəranın sair hakimləri də öz adamla-
rını layiqli peşkəşlərlə  bərabər göndərmişdilər, bunlar da qiymətli 
xələtlərlə təltif edildilər. 
Bu tərəflərin mühüm işləri, istənildiyi kimi yoluna qoyuldu. 
Şah Gəncə  şəhərini köhnə yerindən köçürüb, bir ağac yuxarıda 
olan indiki yerində bina etdirdi. Buradakı meydan, məscid və kar-
vansara elm və əməldə həqiqətən kamil bir vücud olan Böyük şeyx 
Bəhaəddin Məhəmməd Amilinin planı üzrə tikilmişdir. Bunlar Şah 
Abbasdan qalan tarixi abidələrdən bir yadigardır. Şirvan vilayəti bu 
hadisələrdən sonra Səfəvilər dövlətinin qarışıqlıq zamanına qədər, 
İran əmirləri və bəylərbəyilərinin hökumət mərkəzi olmuşdur. 
Şah Abbas məmləkəti abad etmək və  rəiyyətin asayişinə 
baxmaq işlərində bütün dünyada məşhurdur. Qoymuş olduğu bir 
çox mülki və  əsgəri qanunlar, İran  şahları üçün rəhbər olmuşdur. 
Sultanların ləyaqətini onların xüsusi məziyyətlərinə görə təyin edən 
 
144
Avropa tarixçiləri belə, bu elmi sevən padişaha «Böyük» ləqəbi ver-
mişdilər. O, xalq arasında indi də adil sifətilə tanınmaqdadır.  İcti-
mai binalar və xeyriyyə müəssisələri tikdirməkdə islam dövründə, 
İranda bu padişahın misli və tayı olmamışdır. Bütün İranda, o cüm-
lədən Şirvan ölkəsində olan məscidlər, mədrəsələr, uzaq çöllərdəki 
kəhrizlər və çoxlu karvansaralar bu iddianın doğruluğuna aydın bir 
sübutdur. Bir çox fazil şəxslər, onun tərbiyəsi sayəsində, elm və 
fəndə öz dövrünün başçılarından olmuş və bütün dünyada böyük 
şöhrət qazanmışlar.  İşinin çoxluğuna və bir çox müşkül işləri həll 
etməklə məşğul olmasına baxmayaraq, o, kamil adamlarla müsahib 
olmağa mail olub, gözəl təbi-şerə də malik idi... 
Şah Abbas hicri 1038-ci (=1629) ildə, 54 yaşında, Mazandara-
nın  Əşrəf adlı  şəhərində  vəfat etdi. O, bu şəhəri özü bina 
etdirmişdi, gürcülərdən bir qismini köçürüb, burada yerləşdirmişdi. 
Sam mirzə ibni-Səfi mirzə ibni-Şah Abbas - atasının vəfatından 
sonra onun adı ilə adlanıb vəliəhdliyə  təyin olunduğu üçün - 18 
yaşında Şah Səfi adı ilə taxta oturdu. O, osmanlı qoşunu ilə qalibiy-
yətli müharibələr etdi. Sultan Murad xanın aldığı İrəvan şəhərini bir 
neçə aydan sonra, hicri 1048-ci (=1639) ildə fəth etdi. Rum Xandi-
garının (Sultan Muradın)  İran  əleyhinə  təşviq etdiyi Üsmi Rüstəm 
xana qarşı, Qumuq əmiri Surxay mirzə ibni-Eldar xan ibni-Surxay 
şamxalı qüvvətləndirib  şamxallığa təyin etdi. Bundan bir il qabaq 
rus padişahı Mixail Fyodoroviç də onun şamxallığını təsdiq etmişdi. 
Qəbrinin kitabəsinə görə, Surxay mirzə hicri 1049-cu (=1640) 
ildə, Buynaqda vəfat etmişdir. Məlum olur ki, ondan sonra şamxal-
ların və vəliəhdlərinin keçmiş hökumət mərkəzi olan Qumuq şəhə-
rində onlardan kimsə hökmranlıq etmişlər. 
Qaziqumuqlar bir müddət naib vasitəsilə  şamxalın müəyyən 
olan vergisini vermişlər. Axırda onlar da, dönüklüyə başlamışlar. 
Şah Səfinin hüzuruna girov olaraq göndərilən Surxay mirzənin qar-
daşı Əlqas mirzə, Səfiqulu xan ləqəbilə əmirlik mənsəbinə yetişdi. 
O, bir müddət İrəvan və Şirvanda hökmranlıq etdi. 

---