Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Azərbaycanda müxtəlif xalqların nümayəndələri yaşadı- ğından, tatların məskən saldıqları ərazilərdə bu xalqların nümayəndələri ilə də dil əlaqələri baş vermişdir. Məsələn, tat- qrız dil əlaqələri nəticəsində bir sıra tat sözləri qrız dilinə keçmişdir. Azərbaycan tatlarının dilinin leksik t ərkibini, əsasən, ümumiran mənşəli sözlər təşkil edir. Qeyd olunmalıdır ki, bu leksik vahidlərə tat dilinin digər ləhcələrində də ya heç bir dəyişikliyə uğramadan, ya da müəyyən fonetik və semantik dəyişikliklərlə rast gəlmək olur. Tat dilində alınma leksik vahidlər də xüsusi yer tutur. Bunlar, əsasən, Azərbaycan dilindən və Aərbaycan dili vasitəsilə digər dillərdən keçən sözlər və terminlərdir. Azərbaycan-tat dilinin leksik tərkibinin bir hissəsini müxtəlif şivələrin özünəməxsus leksikası təşkil edir, bu spe si- fika tat şivələrini bir-birindən fərqləndirir. Ayrı -ayrı tat şivələrindən toplanmış materiallar əsasında müəyy ən sayda spesifik söz və terminlər qeydə alınmışdır. Tat mənşəli lek si- kaya daxil olan söz və terminlər, əsasən, təsərrüfatın mü əyyən sahələri ilə bağlıdır. Tat dilinin ayrı-ayrı ləhcə və şivələrinin leksikası ilə bağlı aparılmış araşdırmalar göst ərir ki, hər bir ləhcədə, bir çox hallarda hər bir şivədə işlənən sözlər arasında fərqlər və oxşarlıqlar var. Azərbaycan tatlarının dilinin lüğ ət tərkibini, ilk növbədə dörd əsas qrup (spesifik sözlər; ümumiran mənşəli sözlər; alınma sözlər; hibrid sözlər) ayırmaq mümkündür. Tat dilinin başqa türk dilləri ilə əlaqələri də qədim tarixə malik olmuşdur. Ona görə də bu dilə keçmiş türk mənşəli sözlərin az olmayan bir qismi ümumtürk m ənşəlidir. Həmin alınmaları türkizmlər kimi qruplaşdırmaq mümkün dür. Tat 87 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili dilindəki başqa alınma sözləri aşağıdakı qruplara bölürük: 1) müasir Azərbaycan dilindən alınmalar; 2) rus dilindən alınmalar; 3) ərəb-fars dillərindən alınmalar; 4) başqa dillərdən (Dağıstan dilləri, ivrit və s.) alınmalar. Alınmalar tat dilinin birbaşa və dolayısı ilə təmasda olduğu dillərdən aldığı söz və terminlər hesabına yaranmış leksik layı əhatə edir. Azərbaycan tatlarının dilindəki vəlg (yarpaq), pustə (qa- bıq), künküro (soğansu), guştoy (bozbaş), ruşir (çiyə, südün üzü), so (səhəng), şirəng (səhəngdən kiçik suqabı), şirdüş (sər- nic), gülpoy (sacayaq), lalin (döşək), sərmizi (süfrə, stolüstü), kəndü (un saxlamaq üçün qab), tərəçu (oxlov), ardəvic (ələk; ard «un», vic «ələməkdən»), rusmu, varə (sap), sərçin (ülgüc; sər – baş, çin – qırxmaq), guştəncin (qıymakeş), dürəş (biz), dürəzi (zivə, paltar asılan ip), corü (süpürgə), xiyə (kürək), tou (otaq), şiləsər (eyvan), lanbun (ikinci mərtəbənin qarşısındakı dam), goudun (tövlə; go «inək», dun «heyvan saxlamaq üçün yer»), ələ (toyuq hini), guşəbun (damın qırağı), dərpəncirə (pəncərə qapısı; dər «qapı», pəncirə «pəncərə»), qiroblü (qaloş), şitəl (corab), qilində (boyunbağı), gülğün (qığılcım), zin (tələ), şavar (şərq küləyi), təkərd (dolu; atmosfer hadisəsi), kulak (qar), xür (duman), vərəzə (yoxuş), pişin (günorta), aft ənüş (günbatan), aftəxis (gündoğan), hami (yay), vasal (yaz), bürg (qaş), nuxum (dırnaq), kürdə (böyrək), pişni (alın), müq. et: azərb. qabaq «alın»; zohuz (yaşıl) və s. sözlər spesifik leksik layda yer tutur. Onlardan mürrəkəb söz kimi formalaşanlarda tərkib hissələrindən birinin ümumiran mənşəli söz olması halları qeydə alınır. Tat dilində elə söz və terminlərə də rast gəlmək olur ki, onlar digər İran dillərində müxtəlif fonetik variantlarda iş lən- sələr də, tat dilindəki mənanı ya heç vermir, ya da h əmin mənanı qismən özündə əks etdirir. Tat dilində təsərrüfatın 88 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili müxtəlif sahələri ilə bağlı külli miqdarda sırf sah ə söz və terminləri var ki, onlar ancaq tat dilind ə işləndiyindən bu dilin spesifik leksik layına daxil olur. Həmin sözlərin terminoloji mahiyyət kəsb etməsi, onların müvafiq sah ə terminləri kimi araşırılması məqsədəmüvafiqdir. Tat dilinin leksikasını, əsasən, İran mənşili sözlər və ter- minlər təşkil edir. Bu qəbildən olan söz və terminlərə tarixi inkişaf prosesində dəyişikliyə ya heç məruz qalmamış, ya da müəyyən dərəcədə fonetik, morfoloji, semantik c əhətdən dəyişikliyə məruz qalmış sözlər daxildir. Tat dilində təkhecalı sözlər V, VC, VCC, CVC, CVCC quruluşlarına malikdir. Tat dili üçün hecanın q apalılığı səciy- yəvidir. Bununla belə, CV tipli təkhecalı sözlər də qeydə alınır. Tat dilinin ümumiran mənşəli leksik layı digər İran dillə- rinin eyni layı ilə demək olar ki, üst-üstə düşür. Ümumiran mənşəli sözlər nitq hissəsi kimi fellərdə özünü daha çox göstə- rir. Müasir Azərbaycan dilində fars dilindən alınmalar kimi qəbul edilən sözlərin az olmayan bir hiss əsi məhz ümumiran mənşəlidir və onları müəyyən fonetik dəyişiklərlə başqa İran dillərində, o cümlədən də, tat dilində tapmaq mümkündür. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, həmin sözlər başqa İran dillərindən deyil, bilavasitə fars dilindən Azərbaycan dilinə keçmişdir. Ona görə də həmin sözləri fars dilindən alınmalar kimi də qəbul etmək düzgündür. Bu zaman tarixi-xronoloji və areal amilləri nəzərə almaq lazım gəlir. Azərbaycan tatlarının dilində külli miqdarda hibrid sözlər meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə müxtəlif dillərdən olan sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə yara- na bildiyi kimi, başqa dil vasit əsi ilə hazır şəkildə alına bilir. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|