Gülsüm Hüseynova

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
76 
76 
hissəsi  isə  izaha  ehtiyacı  olmayan  qoğal  hissəsindən  ibarətdir. 
Məsələn:  Bə  id  Noruz  dülə  qoğal  boş  həmsiya  impezim 
«Novruz  bayramında  qonşularla  birlikdə  içli  qoğal  (şorqogal) 
bişirərik».  
Hodağa  –  «elə»  (Ab.).  Sarə  lap  hodağa  nə  minü  –  «Sara 
lap elə etməz».  
Kutirən  –  «demək»  (Ab.).  Bu  fel  Quba,  Xızı,  Məlhəm 
ləhcələrində  «bətən»,  lahıc  ləhcəsində  «guftirən»  formasında 
işlənir.  
Qall  zərən  –  «çağırmaq»  (Ab.).  Zərən  «vurmaq». 
Məsələn:  Əziz  tünə  qall  zə,  tü  nə  şiniri  –  «Əziz  səni  çağırdı, 
sən eşitmədin». Lahıc ləhcəsində bu söz qiyə zərən formasında 
qeydə alınmışdır.  
Qələbə  –  «çox»  (Ab.).  Ə  mü  qələbə  razü  büründ  – 
«Məndən çox razı qaldılar». Digər tat ləhcələrində bu sözə qe, 
qəy formalarında rast gəlmək olur. 
Qorag  birən  –  «geyinmək»  (Ab.).  Birən  («olmaq») 
köməkçi felinin iştirakı ilə yaranan mürəkkəb sözdür. Məsələn: 
Bə məktəb hamə nuqə alat qorağ birə birund. «Məktəbdə hamı 
təzə paltar geyinmişdi».  
Nosi-nosi  –  «novruz  payı»  (Ab.).  Eyni  sözün  təkrarı  ilə 
yaranmışdır.  Məsələn:  Əyəlun  müamarund  bə  nosi-nosi  xonçə 
muxastund. 
«Uşaqlar 
gəlib 
xonçadan 
novruz 
payı 
istərdilər/dilərdilər».  
Pezirən  –  «bişirmək»  (Ab.).  Əsasən,  Balaxanı  və 
Suraxanı  tatlarının  dilində  qeydə  alınmışdır.  Məsələn:  Nezilə 
əyəlü, nə mutanı xurak pezirən – «Nazilə uşaqdır, xörək bişirə 
bilməz».  Bu  söz  digər  tat  şivələrində  «bürcundan»  formasında 
işlənir.  
Pirvayi  –  «yaxşı»  (Ab.).  Əsasən,  Balaxanı  tatlarının 
dilində işlənir. Uşuna xuneyşun pirvayiyi – «Onların evləri lap 
yaxşıdır».  

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
77 
77 
Sürvə  –  «öskürək»  (Ab.).  Qəri  sürvə  –  sürvə  hadi 
saxtənbü «Qoca öskürə-öskürə danışırdı».  
Sərzimi 
– 
«üzüaşağı» 
(Ab.). 
Xaçmaz, 
Dəvəçi 
ləhcələrində  sərzirava,  Lahıc  ləhcəsində  isə  sərbənüşvə  kimi 
işlənir.  Məsələn:  Ey  taraf  bire,  sərzimi  ibire  –  «Bu  tərəfdən 
gedəsi olsan, üzüaşağı düşəcəksən».  
Tarustan  –  «qaşımaq»  (Ab.).  Bu  sözün  müqabili  Quba 
ləhcəsində düş bədiran, Lahıc ləhcəsində qorıstan sözləridir.  
Tastən  –  «bilmək»  (Ab.).  Tastəni,  ya  nə?  –  «Bilirsən,  ya 
yox!»  Digər  tat  ləhcələrində  bıstan//bistən  kimi  qeydə 
alınmışdır.  
Tşo  –  «doşab»  (Ab.).  Əsasən,  Balaxanı  tatlarının  dilində 
işlənir.  Məsələn:  Saxtə  xəşilə  muxardim  boş  tşo  boş  rağan  ve 
lezzəti – «Qati xəşili doşabla, yağla ləzzətlə yeyərdik». 
Şatur  –  «qasid»  (Ab.).  Məsələn:  Şatur,  bereke  nü  maha 
rahə və çahar ma mirey  –  «Qasid, niyə/nəyə görə doqquz aylıq 
yolu  dörd  aya  gəldin?  Müq.  et.  Şam  ağacı  –  şatır  keçi.  Qoz 
ağacı – qotur keçi (Uşaq oyunu)».  
Ləbbadə  –  «plaş»  (Ab.).  Məsələn:  Poy  ləbbadə  xaştənə 
dəkünü – «Qoy, plaşını geyinsin».  
Qal  şəndən  –  «əmr  etmək»  (Ab.).  Nadüfü  dürüst  əst, 
amma key ki mü kağaz bnöyştənüm, bədə münə gal bızərənund 
– «Sözün düzdür, amma nə vaxt mən kağız yazıram, mənə əmr 
edirlər».  
Dirağundan  –  «basdırmaq»  (Xaç.).  Məsələn:  Camaət 
kürə  bi,  şüştünd  ürə  və  kəfən  güftund  urə,  bardind  ki, 
dirağunund  –  «Camaat  yığışıb  onu  yudu,  kəfənə  bükdülər, 
apardılar ki, basdırsınlar».  
Sər  zərən  –  «qalxmaq»  (Xaç.).  (sər  «baş»+zərən 
«vurmaq»). Məsələn: Ma sər zərü – «Ay qalxdı/doğdu».  
Həfsər – «yeddi başlı div» (Kil.) (hərfən: nağıllarda divin 
təyini).  Məsələn:  Ə  pişe  anu  ye  dər  bu,  dərə  vakart  vind  ki, 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
78 
78 
incə  ye  həfsəri  döü  nişte  –  «Qarşısında  bir  qapı  vardı,  açdı, 
gördü ki, bir yeddibaşlı div oturub.  
Füdərən  –  «söymək»  (Kil.).  Məsələn:  Baqqal  hürsi  birə, 
füdərə dəbrişə. «Baqqal hirslənir, dərvişi söyür».  
Ləc  durmarən  –  «acığı  gəlmək»  (Kil.).  Məsələn:  Əz  ü 
qəy ləc durmarabü – «Ondan çox acığı gəlirdi».  
Xudadus  –  «rəhmdil»  (Kil.)  (hərfən:  «allah  dostu»). 
Məsələn:  İm  mərd  bire  psice  bol  xudadus  –  «Bu  kişi  çox 
rəhmdil adam idi».  
Terter – «iman» (Kil.). Məsələn: Ey ti iman, hazar manət 
pul, mən bərum, nun buxrum –  «Ey sən imanın, min manat pul 
ver, gedim çörək yeyim». 
Həvardən  –  «yaymaq»  (Quba).  Bəre  arsi  zənun  lavaş 
həvardənund. «Qadınlar toy üçün lavaş yayırdılar».  
Nühəvar  «oxlov»  (Dəv.,  Qon.  k.,  Q.)  (nun  «çörək»  + 
həvar «yaymaq»). Mu nün həvardənüm «Mən lavaş yayıram».  
Vəçanüm  –  «dilənçi»  (D).  Sekinə  xalə  bə  dər  amarə 
vəçanumə  dəst  bə  tihi  rahə  nə  dərəbü.  «Səkinə  xala  qapıya 
gələn dilənçini əliboş qaytarmazdı».  
Dəlnə  (yə)  –  «qadın»  (Qon.  k.,  Dəv.).  İ  ətür  bərey 
dəlnəyü – «Bu ətir qadın üçündür».  
Küpəz,  voçir  –  «varlı»  (Dəv.,  Q.).  Əlişir  bə  dih  ən 
küpəzə  ədəmi  çunaxtənund  –  «Əlişir  kəndin  ən  varlı 
adamlarından sayılır.  
Bilasuvar  (yə)  –  «bulaşmış»  (Dəv.,  Q.,  Xaç.).  Əyəlun 
sər-tanuşun  bilasuvarmiş  birə  bə  dərun  dərəfund  –  «Uşaqlar 
üst-başları bulaşmış halda içəri girdilər».  
Tənbinəhrə  –  «çılpaq»  (Q.,  Şam.).  Əyal  tənbinəhrə 
məndəbü  bə  sər  divan.  «Uşaq  divanın  üstündə  çılpaq 
qalmışdı».  
Zindəquni  –  «dolanacaq»  (Qon.  k.,  Şam.).  Bə  zindəquni 
imkan babat bireybu – «Dolanacağa imkanı babat olmuşdu».  

---