Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Tousdum
- Turmux – «
- Usqu – «
- Çak – «
- Fülfül//fulful
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 67 67 dilində «arxadan» zərfi az poşte kimidir. Bu dildə «bel, arxa» poşt sözü ilə ifadə olunur. Qeyd olunan sözlərin eyni əsaslı olması «peşdə» lekseminin sırf tat mənşəli deyil, ümumiran mənşəli söz olmasını təsdiqləyir. Təbiidir ki, tat dilinin leksi- kasında bu söz spesifik leksem hesabında deyil. Tat dilinin lüğət tərkibini formalaşdırarkən İran dillərinin bir çoxunda sözün eyni və yaxın fonetik variant forması rast gələrsə, onu ayrıca bir dilin, o cümlədən tat dilinin lüğət tərkibinin özünə məxsus vahidi olmasını iddia etmək düzgün deyil. Bu söz İran dillərindən hər hansı birinə aid ola bildiyi kimi, dillərin diferensiasiyasında əvvəlki dövrdə istifadə edilmiş söz də ola bilər. Tousdum – «yay». Bə tousdum bağ lap pirvayı birənü. – Yayda ora lap qiyamət olur. «Yay» mənası tat şivələrində hamin//homin sözləri ilə də ifadə olunur. Başqa İran dillərində «yay» mənası aşağıdakı şəkildə ifadə olunur: fars. «təbestən» (RPS, 252), kürd. havin (KPS, 298), tacik. tobiston (TSL, 285) talış. tovson (toson, tobiston, toboston) (TRL, 216), gilyan. «təbəstən» (QRS, 350), puştu. «dobay», «oray», dəri. «təbistan» (RPDS, 320). Qeyd edilən dillərin əksəriyyəti üçün «təbistan» səciyyvidir. Turmux – «yumurta». Tat dilinin Abşeron şivəsində qeydə alınmışdır. Bu söz digər tat ləhcələrində xayəkərq//xoyəkərg formasında işlənir. Nümunə: Bə id Novruz turmux qırmızi musaxtim – «Novruz bayramında yumurtanı qırmızı rəngə boyayardıq» və s. Bu söz digər İran dillərində fars. toxm (RPS, 806), tac. tuxm, tuxmi murğ «quş yumurtası» (TPS, 854), dəri. toxm (RPDS, 763), talış. moğnə (moqnə), kaği moğnə «toyuq yumurtası» (TPS, 145), gil. morğanə, tuxm (QRS, 465). Əsasən, «tuxm» şəklində qeydə alınan bu sözün talış, gilyan dillərində fərqli formaları vardır. Talış və gilyan dillərində Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 68 68 moğnə və morğanə formalarında fonetik yaxınlıq hiss olunur. Tat. turmux sözünün tuxm sözündən olmasını düşünmək olar. Lakin burada «p» samitinin olması bir qədər işi çətinləşdirir. Bizcə, Abşeron şivəsində toyuq yumurtası «turmux» adlanır. Bunun ilkin forması, yəqinki, tuxmi murğ olmuşdur (yəni, söz birləşməsi sözə çevrilmişdir). Qeyd edək ki, sözün, informatorun tələffüz xüsusiyyətləri və toplayanın səhvi nəticəsində təhrifi olunması da mümkündür. Usqu – «tonqal». Bə həyat usqu müsaxandim ə səri müşanandim. – Həyətdə tonqal yandırıb, üstündən tullanardıq. Abşeron şivəsi üçün xarakterik olan bu söz kürd dilində agir şəklində işlənir (KRS, 280). Həmin anlayış fars dilində atəş (PRS, 236), puştu. or, dəridə atiş (RPS, 306), tacik dilində qul- xan, alov, otaş sözləri ilə verilir. Talış və gilyan dillərinin lüğətlərində tonqal sözü yoxdur. Belə olan surətdə usqu tam başqa mənşəli söz olduğu aydınlaşır. O, tat dilinə məxsus spesifik sözlər sırasına aid edilə bilər. Həmsiya – «qonşu». Balaxanı tatlarının dilində qeydə alınmışdır. Məs.: Həmsiya qunağ amara büründ bə xuneymun. – Qonşular bizə qonaq [hərfən: bizim evə] gəlmişdilər. Bu söz fars dilində «hamsaye» (PRS, 661), tacik. «hamsaya» (TRS, 719), kürd. cinar, gil. «həmsoyə» və «həmsəvar» sözləri ilə verilir (QRS, 432); talış. «hamsuə» (225, 311), puştu. qəvənday, həmsoyə, dəri. həmsavar (RPDS, 655) şəklində qeydə alınmışdır. Müxtəlif İran dillərinin materialları əsasında onu demək olar ki, ümumiran mənşəli həmsoyə «qonşu» sözü, iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Burada birinci komponent «həm», ikinci «so» sözüdür. Azərbaycan dilində həmyerli mənasına uyğun gəlir. Həmcəvar variantı həmcivar fonetik variantından inkişaf etmişdir. Civar «yaxın yer, ətraf» ərəb dilindən alınmadır. Bu söz Azərbaycan dilində «sərhəd», «yaxınlıq» mənalarında Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 69 69 işlənmişdir. Beləliklə, aydın olur ki, «həmsiya» sözü ümumiran mənşəlidir. Onu tat şivəsinin özünə məxsus vahid hesab etmək düzgün olmazdı. Vəcə – «necə». Malla Nusradin dənşi, di ki, cəmaət nə bəstən vəcə bigrarund. – Molla Nəsrəddin baxıb gördü ki, camaat bilmir necə keçsin. Xaçmaz şivəsi üçün səciyyəvi olan bu söz İran dillərində müəyyən fonetik dəyişikliklə işlənir: Fars. çənd (PRS, 632), tacik. çand (TRS, 698), kürd. çiça, zefe, çiqaş (KRS, 622), puştu. tso, dəri çand (RPDS, 639), gily. çənd, çand (QRS, 426). Göründüyü kimi iran dillərindən «neçə» mənasında olan sözün fonetik variantları, demək olar ki, eynidir. Abşeron şivəsində işlənən söz isə bunlardan heç birinə uyğun gəlmir. Onun mənşəyi qaranlıq qalır. Fikrimizcə, həmin söz «bə çənd» söz birləşməsi əsasında formalaşmışdır. Çak – «yaxşı». Tat dilinin Kilvar şivəsində işlənir. Çak, bra bu xunə, bü künc ye söz histi, ta ba dun hərşəfi puru. – «Yaxşı, get evə, evin küncündə bir kuzə var, ağzunadək qızılla doludur». «Yaxşı» mənasında gilyan dilində xob, xoş, xürəm sözləri işlənir ki, bunlar keyfiyyəti, ürəyəyatımlılığı, xarakterin keyfiyyətini bildirmək semantikalarına görə fərqlənirlər (QRS, 456). Puştu dilində. xu, dəri dilində isə xub sözləri «yaxşı» mənasını ifadə edir (RPDS, 725). Fars dilində həmin mənada xub sözü işlənir (PRS, 770). Kürd dilində pak, ere və baş (zərf məqamında) sözündən də istifadə olunur. Yalnız talış dilində «çok» sözü işlənir ki, bu da gilvar şivəsindəki çak sözü ilə səsləşir. Belə hesab edirik ki, çak sözü türk mənşəlidir. Müq.et: azərb. yaxşı. Bu söz Azərbaycan dilinin özündə alınma olub, özbək dilindən keçmişdir. Fülfül//fulful – «istiot». Hadi həst asti şirinə fulfül, hadi həst asti tahlə fulful. – Söz var şirin istiot kimi, söz var acı istiot kimi. Bu söz gily. filfil (QRS, 385), fars. felfel (PRS, Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|