Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 405 Əsədə xas qiymətləndirməsiz təhlilin nümunəsini onun bu kitabına toplanmış əsərlərində də görmək mümkündür». Əsəd Cahangir Kaşğarlı «Divanı»nın ən ləyaqətli araşdı- rıcılarından biridir, yaxşı tədqiqatçı və tənqidçidir. Onun «Ağ saç, qara saç» əsəri də uğurlu əsərlərindən biridir. Tənqidçinin Anar yaradıcılığına müraciəti təsadüfi deyil. Hər bir sənət əsəri sənətkarın uğuru deməkdir. Eyni zamanda bu uğur onu oxucusuna, xalqına, dövlətinə sevdirir. Dünyada məşhur yazıçılar çoxdur. Anar Əsədin özünün dediyi kimi onun üçün «Yer üzündə Anardan, eləcə də... və daha neçə-neçə Azərbaycan nasirindən doğma yazıçı yoxdur. Çünki onlar insana məxsus ümumbəşəri duyğuları, düşüncələri anamın mənimlə danışdığı dildə, mənə tanış və doğma zaman-məkan hüdudunda təsvir ediblər və indi də bu missiyanı yerinə yetirirlər. Nəinki tanış ola bildiyim dünya ədəbiyyatı nasirləri, hətta müasiri olduğum Azərbaycan yazıçıları arasında isə dünyagörüşümün, bədii zövqümün formalaşmasına Anar qədər təsiri olan yazıçı çox az olub». Anarın əsərləri Ə.Cahangirin, eləcə də yaşıdlarının ara- sında əldən-ələ gəzib. Əsəd onlardan biri olub. Sənətinə səcdə etdiyi Dostoyevski, Drayzerlə yanaşı Anarı da görüb. Zaman keçdikcə, illər ötdükcə özünə verdiyi suallar qarşısında oturub onların əsərlərində «övqatını» oxşayan amilləri axtarıb və o zaman çox asanlıqla «dəqiq ifadə edə bilməyəcəyəm» desə də, «bu ovqatın dadı yaddaşımda bir ağırlıq, bir sarsıntı kimi qalıb. Elə bir ağırlıq ki, onu üstündən illər keçəndən sonra da çəkirsən, elə bir sarsıntı ki, ürəyə saldığı izlər ömrü boyu qalır. Bədii ədəbiyyat haqqında təsəvvürləri hələ tam formalaşmamış o tələbənin təsəvvüründə «Cinayət və cəza» və «İdiot», «Amerika faciəsi» və «Dahi», «Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi» və «Əlaqə»ni birləşdirən də yəqin ki, bu imiş...» Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 406 deyir və ona görə də çox səmimi bir etirafla onun əsərlərindən biri «Ağ qoç, qara qoç» haqqında düşüncələrini «insanlarla bölüşmək» arzusunu etiraf edir. Anarın «Ağ qoç, qara qoç» əsəri Azərbaycan nəsri tari- xində sanballı, xüsusi çəkiyə malik bir əsər kimi dəyərlən- dirilmişdir. Bu əsər mənim də bir oxucu kimi diqqətimi cəlb etmiş, bir neçə il əvvəl «525-ci qəzet»də bu əsər haqqında düşüncələrimi oxucularla bölüşmüşəm. Vaqif Sultanlı da əsərin təhlilini aparmış, «Ağ qoç, qara qoç» əsərində «son illərdə siyasi-iqtisadi böhranların insanların ruhunda, mənəviyyatında, zehnində yaratdığı yadlaşma, özgələşmə duyğusu»nun «yüksək sənətkarlıqla ifadəsini» tapmış olduğunu söyləmiş və bu əsərdə C.Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı» faciəsinin «ideya- estetik ruhunun açıq şəkildə duyulduğu», Anarın əsərdə «zəmanəmizin doğurduğu problemləri bütün çılpaqlığı ilə əks etdirə» bildiyini, romanda böyük problemlər qoyulduğunu, bu problemlərin həlli yolunun bədii ifadəsini tapdığını qeyd edir. Əsəd Cahangirin bu əsər haqqında oricinal düşüncələri diqqətdənqaçılmazdır. Onun dünya ədəbi-bədii, ictimai, fəlsəfi fikir tarixində utopiya və antiutopiya haqqında mülahizələri maraqlıdır. Müraciət etdiyi utopik əsərlərin müəllifləri T.Morun, utopik cəmiyyətin təsvirini verən Platonun, İ.Florskinin dini-teokratik, V.Andredin burcua, A.Komenski və C.C. Russonun pedaqoci, F.Bekonun elmi-texniki, anarxist utopiyalarına münasibət bildirilir və müəllif bu utopiyalar sırasında Anarın utopiyasını «milli utopiya» kimi səciyyələndirir və haqlı olaraq bildirir ki, «bu da bir millət kimi özünüdərk mərhələsini yaşayan, müstəqilliyə çıxan Yeni Azərbaycan vətəndaşının arzu və ideallarına tamamilə uyğundur». Sənət, sənətkar və zaman 407 Tənqidçi utopik arzuların reallığı kimi qəbul etdiyi XX əsr sosialist inqilabı haqqında, «yalançı bərabərlik və qardaş- lığı» özünün «kredosuna» çevirən proletar inqilabının bir sıra elmi-texniki nailiyyətləri həll etsə də, «utopiyanın ən vacib şərtlərindən birinin-mənəvi-əxlaqi təkmilləşmə problemi» həll edə bilməməsini əksinə, bu problemin kəskinləşməsini, iki dünya müharibəsi yaşamış bəşəriyyətin faciəsini «inqilablar əsri» kimi tanıdığını qeyd edir. Marks, Lenin ideyalarının iflasa uğradığını, bunun sənətkarların gözündən qaçmadığını, «antiutopik canrın» Y.Zamyatin «Biz», O.Hakslin «Yeni gözəl dünya», C.Oruellin «1984» kimi əsərlərinin ortaya çıxdığını, hər üç romanın «Stalin totalitarizminə, saxta bolşevik ideallarına qarşı kəskin sarkazmla dolu» əsərlər kimi qiymətləndirir və Anarın «Ağ qoç, qara qoç» əsərinin özəlliyini onda görür ki, «dünya utopik və antiutopik ənənəsini sintez edən yazıçı ancaq utopik, yaxud ancaq antiutopik əsər yazmayıb, utopiya və antiutopiyanı paralel zamanlarda mövcud olan məkanlar kimi qələmə alıb. Bunlardan birincisi, şübhəsiz ki, insanın daxili dünyası, arzu və idealları, ikincisi isə onunla daban-dabana zidd olan gerçəklikdir. Əsərdə qarşılaşan utopiya və antiutopiyanın timsalında əslində insanın daxilindəki zaman məkanla «xarici» zaman-məkan qarşılaşdırılır və onlar arasındakı antoqonizm «Ağ qoç, qara qoç»a açıq-aşkar bir faciəvi ton verir...». Bu əsərin «milli bədii düşüncə» tariximizdə üç əsas qatı ilə bağlı olmasını söyləyən tənqidçi bunların tarixən olduğu kimi əsərdə də «iç-içə» olduğunu «nağıl, dastan və yazılı ədəbiyyat qatları»-«Məlikməmmədin nağılı», «Kitabi-Dədə Qorqud», Mirzə Cəlilin «Anamın kitabı» pyesi ilə bağlı təhlilini verir. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 408 Əsəd Cahangirin «Məlikməmmədin nağılı» ilə «Ağ qoç, qara qoç» əsərini müqayisəli-tipoloci təhlili maraqlıdır. Aparılan fərqli və oxşar keyfiyyətlərin müqayisəli təhlili oricinaldır. Əsərin ən ümumi strukturunu «nağıl» qatıyla bağlayan tənqidçi digər əsər haqqında deyilən fikirlərin əksinə olaraq fikirlərində haqlıdır ki, «Ağ qoç, qara qoç» əsərin hər iki hissəsi «istər birinci hissə-utopiya, istərsə də ikinci hissə - antiutopiya nağıl strukturu və nağıl üslubundadır» və onu da əlavə edir ki, «bu daha çox və ilk növbədə təxəyyülə əsaslanan utopiya «canrının» özünün nağılvari səciyyəsindən doğur». Müqayisəli şəkildə təhlil və tədqiqat işləri aparan Ə.Ca- hangir bu fərqləri müxtəlif yollardan araşdırır. Bu məsələyə müxtəlif «planlarda» baxır. Birinci «məkan-zaman» planını götürür və bu fikirdə israrlıdır ki, «yazıçının təsvir etdiyi utopik və antiutopik zamanlar tariximizin bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edən dövrləridir. Behişti-Badi Kubə inqilabaqədərki, Bakı Kommunisti sovet dövrü, Bakı Siti isə müstəqil Azərbaycanın simvolik kodları, Utopik Bakı isə yazıçının gələcəyə dair arzularının təcəssümüdür». Nağılla əsər arasındakı fərqin özünü «subyekt-qəhrəman planında» da, «predmet-simvollar planında» təhlil və tədqiqi də maraqlıdır. Tənqidçinin öz oricinal fikirləri maraq doğurur. Tənqidçi «Ağ qoç, qara qoç» əsərində «Kitabi-Dədə Qor- qud» dastanına sənətkarın müraciətini araşdırır və gəldiyi nəticə budur ki, «dastanla yazıçının son əsərini bağlayan tellər daha çox daxili məna, daxili «sücet» paralelliyindədir: yurd sevgisi, torpaq itkisindən doğan ağrı, sosial ədalətin tənzimlənməsi, ən vacibi milli birlik və anlaşmaya, iç oğuz-diş oğuz qarşıdurmasını həll etməyə çağırış, bir də bütün bunların sonucu kimi milli özünüdərk!». Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|