Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 241 psixoloci təhlilin, psixologizmin əleyhinə olanlar, yəni bütövlükdə İsa Hüseynovun müdafiə etdiyi, əsaslandığı yaradıcılıq prinsiplərinin əleyhinə olanlar, prinsipial sinfilik pərdəsi altında «bayağı sosiologizm» mövqeyindən çıxış etmişlər, əsl sənətin, böyük ədəbiyyatın yaranmasına böyük də əngəl törətmişlər... Zaman göstərdi ki, yazıçı İsa Hüseynov hər hansı tənqid və təzyiqə baxmayaraq, əsərlərində hadisəçilikdən, əhvalatçılıqdan, hadisələri və əhvalatları sıralamaq və düzməkdən daha çox hisslərin bioqrafiyasını yaratmaqla, yəni dərin psixoloci təhlil ustalığını artırmaqla, psixologizmi dərinləşdirməklə böyük ədəbiyyat yaradıcılığı yoluna çıxmışdır». Onun «Bizim qızlar», «Dan ulduzu», «Tütək səsi», «Saz», «Teleqram» povestləri, «Məhşər» tarixi fəlsəfi romanı, «Yanar ürək», məhz tənqidin şərhinə girişmədiyi «İdeal», «Ədəbiyyat» romanları onun qüdrətli qələm ustalığından xəbər verir. Ədəbi fəaliyyətə «Anadil oxuyan yerdə» oçerki ilə başla- yan sənətkar sonralar da yazdığı hekayə, povest, romanlarla yanaşı ssenarilər də yazmışdır. «26 Bakı Komissarı», «Nəsimi», «Ulduzlar sönmür» onun ssenariləri əsasında çəkilmiş filmlərdir. Müharibə dövründəki Azərbaycan kəndinin həyatından bəhs edən «Tütək səsi», «Saz» povestləri «Azərbaycan kəndinin dərdi, kədəri, bu dərd və kədərin doğurduğu ah, nalədir». Onlar müharibə ocaqlarından uzaqlarda olsalar da, müharibə hər bir evi öz ağır pəncəsi ilə əzir. Ərlər, atalar, oğullar düşmən tapdağı altında, dəhşətli bombaların partladığı, hər an hər evə göndərilən qara kağızların gətirdiyi dəhşətli ağrı, acı və fəlakətlərlə dolu odlu-alovlu səngərlərdədir. Bu dəhşət, fəlakət bir evdə deyil, bütün evlərdə, bütün ölkədə hökm sürür. Xalqın qəlbində dərdlə qarışıq bir nifrət də vardır ki, bu Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 242 müharibə törədənlərədir: «Dərd qarışıq bu qəzəb və nifrət xalqın sinəsindən tütək səsi, saz sədaları ilə qarışıq çıxır». İlk əvvəllər İsa Hüseynov, sonrakı əsərlərində İsa Muğanna kimi tanıdığımız sənətkarın sənət dünyasının zənginliyi və genişliyi diqqətdən yayınmır. «Elə bir sənət dünyası ki, məhvərində insan fenomeni dayanıb, yazıçının ilhamının və istedadının bütün gücü insan sirrini açmağa həsr edilib; bədii nəsrinin ritmi, bütün ifadə vasitələri, bütövlükdə dil yaradıcılığı-hər şey məhz insanı özünə qayıtmağa, özünə baxmağa, özünü dərk etməyə gətirib çıxarır, özünü dərk etmiş İnsanın böyüklüyünü göstərir». İsmayıl Şıxlı Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətləri olan sənətkarlarımızdan biridir. Böyük Vətən müharibəsi illərində Qafqazdan Almaniyaya qədər uzun bir döyüş yolu keçən yazıçı ədəbiyyata şeirlə gəlsə də, nəsr sahəsində böyük uğurlar qazanmışdır. Özünün «Ürəklərə yol tapmalı» məqaləsində yazıçı yazır: «Məni əsl mənada nəsrə bağlayan həyatın özü olmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində gördüyüm hadisələri, döyüş çətinliklərini, insanların keçirdiyi iztirabları, onların mürəkkəb psixoloci sarsıntı və döyüş əhvali-ruhiyyəsini vermək üçün nəsrin imkanlarının daha çox olduğunu dərk etdikdən sonra nasir olmağa çalışdım». İlk hekayəsi «Həkimin nağılı» «İnqilab və mədəniyyət» curnalında çap olunmuşdur. Gəncliyinin qaynar dövrü mü- haribə illərinə təsadüf edən yazıçının həyatında, yaradıcılığında 1941-1945-ci illər müharibəsi silinməz izlər buraxıb. «Kerç sularında», «Səhəri gözləyirdik», «Haralısan, ay oğlan», «Konserv qutuları» hekayələri onun bir nasir kimi uğurlu yaradıcılığının bəhrələridir. Onun cəbhədə olduğu ilk gündən geri qayıdanadək apardığı gündəlik qeydlərini sonralar çap Sənət, sənətkar və zaman 243 etdirdiyi kitablara daxil etmişdir. «Cəbhə yolları» gündəlik formasında yazılmış sənədli povest kimi dəyərləndirilir. Burada gördüyü hadisələri, müharibənin törətdiyi dəhşətləri, insan həyatına təsir edən müharibənin fəlakət və əzabları, qanlı döyüş səhnələri təsvir edilir. O, 70-ci illərdə də cəbhə xatirələrini yada salır və bu hekayələrdə «artıq cəbhə həyatının təsviri yox, müharibənin adamlarımızın həyatına təsiri və onların talelərində oynadığı rolu ilk planda göstərmək meyli güclüdür. Bunlarda döyüşçülərin həyat və fəaliyyətlərinin yeni mərhələsi əks və əhatə olunur». Tənqidçilər onun müharibə mövzusunda yazdığı əsərlərdə «güclü bir avtobioqrafizm» görür və «bunların hamısında yazıçının özü bu və ya digər dərəcədə bir obraz kimi iştirak edir, bu əsərlərin sücetində müəllifin bioqrafiyası müəyyən yer tutur»,-deyir. Onun «Yetər Aslanova», «Kerç sularında», «Dağlar səslənir», «Daşkəsən» (oçerk), «Ayrılan yollar», «Dəli Kür», «Seçilmiş əsərləri», iki cilddə. I-II cild. (1971), «Mənim rəqibim», «Xatirəyə dönmüş illər», «Məni itirməyin» və s. kitablarında həm cəbhə, həm müasir mövzuda yazmış olduğu ədəbi əsərləri çap olunmuşdur. «Dağlar səslənir» əsəri müharibədən sonra ölkədə gedən quruculuq işlərindən, Daşkəsən fəhlələrinin həyatından bəhs edir. Yazıçı şahidi olduğu, müşahidə etdiyi hadisələri qələmə almışdır. «Ayrılan yollar» romanında da müasir kənd həyatı, müharibədən sonra Azərbaycan kəndinin vəziyyəti, onun inkişafı, bu yolda yeniliklə köhnəlik arasındakı ziddiyyət, kəndin sosial, ictimai, mədəni həyatını yenidən qurmaq uğrunda gedən mübarizə bədii əksini tapır. Romanda yaddaqalan oricinal insan xarakterləri yaradılmışdır və tənqidçilər kənd həyatından bəhs edən, bu romanı «Azərbaycan Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 244 kəndini, xalq həyatını və mənəviyyatını müvəffəqiyyətlə əks etdirən əsər kimi yüksək qiymətləndirmişdir». Yazıçının müasir həyatdan bəhs edən əsərləri ilə yanaşı tarixi-inqilabi romanı olan «Dəli Kür» əsəri də yaradıcılığında mühüm yer tutur. Xalqın həyatı, psixologiyası, sosial-siyasi, milli-mənəvi inkişafı, köhnəliklə yeniliyin mübarizəsi bu romanda bədii əksini tapmışdır. Tədqiqatçılar öz bədii tutumu, qoyulan problemlər, köhnəliklə yeniliyin mübarizəsinin tarixi planda əks etdirilməsi cəhətdən bu romanı M.Şoloxovun «Sakit Don» əsəri ilə müqayisə edirlər. İ.Şıxlı həm gözəl nasir, həm də gözəl pedaqoq, alimdir. Ömrünün çox hissəsini gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə, elmimizin inkişafına həsr edən yazıçı APİ-nin filologiya fakültəsində aspirant (1946-1949), müəllim, baş müəllim, xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri olmuşdur. «XVIII əsr xarici ədəbiyyat tarixi», «XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi» dərsliklərini yazmışdır. Rus və digər xalqların ədəbiyyatına dərindən bələd olan yazıçı dəyərli elmi-nəzəri düşüncələrin müəllifidir. Mətbuatda publisistik yazılarla çıxış etmiş, «Daim axtarışda» (məqalələr, publisist çıxışlar» (1988) kitabında toplanıb çap olunmuşdur. Yazıçı bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi (1965-1968), «Azərbaycan» curnalının baş redaktoru (1976-1978), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi (1981-1987), SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi (1981- 1987), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri (1991) seçilmişdir. Əsərləri xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş, özü də bir sıra xalqların əsərlərini dilimizə tərcümə etmişdir. İctimai xadim, gözəl sənətkar, istedadlı nasir İ.Şıxlı müstəqillik uğrunda mübarizə yollarında xalqımızla birgə addımlamış, fəaliyyət göstərmişdir. Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|