Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 349 Onların həm bədii yaradıcılığında, həm də elmi, publisistik yazılarında «Kitabi-Dədə Qorqud» mövzusu xüsusi yer tutur. Anarın 1985-ci ildə «Azərbaycan» curnalının 1-ci nömrə- sində «Dədə Qorqud» kinodastanı nəşr olundu. Bu kinodastan özündə bütövlükdə Dədə Qorqud obrazlarını, sücetlərini ehtiva edirdi. Və bu əsəri «çağdaş dünyamızın problemlərinin bədii həllinə həsr olunmuş» əsər kimi dəyərləndiririk. Əsərin şöhrəti dünyaya yayılmış, 1988-ci ildə Moskvada «Detskaya literatura» nəşriyyatında, nəfis şəkildə, illüstrasi- yalarla (rəssam T.Nərimanbəyov), E.Vəzirova və V.Portnov tərəfindən tərcümə edilərək nəşr olunmuş, X. Koroğlu kitaba ön söz yazmışdır. Qeyd edək ki, Xalıq Koroğlu «Kitabi-Dədə Qorqud»un ədəbi-tarixi, poetik, müqayisəli aspektlərdə öyrənilməsi sahəsində yeni istiqamət müəyyənləşdirmiş» bir alim kimi qiymətləndirilir və onun qorqudşünaslıqla bağlı elmi fəaliyyəti çox geniş və əhatəlidir və onun qorqudşünaslıqla bağlı fəaliyyətini «bütöv bir məktəb» adlandırırlar. Hər hansı xalq-ədəbi irsi nə qədər zəngin olsa da, bir ya iki əsas kitaba, təməl kitaba, Ana kitaba malikdir. Belə baş kitab xalqın varlığını ən dolğun və bitkin şəkildə əks etdirir, onun mənliyini, mənşəyini, məskənini təsdiq edir, keçmişini və gələcəyini müəyyənləşdirir. Xalqın həyat tərzini, güzəranını, ədəb-ərkan qaydalarını, milli xarakterin özəlliyini, ruhunu, mahiyyətini tam şəkildə əks etdirir, «İliada» və «Odisseya» qədim yunanların, «İncil» qədim yəhudilərin, «Mahabharata» və «Ramayana» hindlilərin, «Şahnamə» iranlıların, «Kalevala» finlərin, «İqor polku haqqında dastan» rusların, «Manas» qırğızların, «Sid», «Roland», «Nibelunqlar» dastanları ispanların, fransızların, almanların, «Koblandı-Batır» qazaxların belə əsərlərindəndir. Azərbaycan türk xalqının şah əsəri, Ana kitabı «Dədə Qorqud» dastanıdır». Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 350 Anar dastana müasir dünya mədəniyyəti kontekstindən yanaşmış və «Kitabi-Dədə Qorqud» ensiklopediyasının yaradılması ideyasını irəli sürmüşdür. Onun uşaqlar üçün yazdığı dizi filmlər Dədə Qorqud boyları əsasında yazılmışdır və onun bədii yaradıcılığı, «Dədə Qorqud»la bağlı keçirilən qurultaylardakı, simpoziumlardakı elmi məruzə və çıxışları «qorqudşünaslığın tarixinə daxil olmuşdur». «Kitabi-Dədə Qorqud» ensiklopediyası kitabına Azərbay- can Yazıçılar İttifaqının sədri Anar Rza yazdığı müqəd- diməsində («Türk dünyasının nadir söz abidəsi») bildirir: «Azərbaycanda «Kitabi-Dədə Qorqud» ensiklopediyasının yaradılması çoxdankı arzumdur, hələ 1984-cü ildə yazdığım «Dədə Qorqud dünyası» essemdə bu barədə təklif irəli sürmüş- düm.... «Kitabi-Dədə Qorqud» ensiklopediyası xalqımıza, mədəniyyətimizə, bütün türk xalqlarına, dünya qorqud- şünaslığına və türkologiya elminə hava və su kimi lazımdır. Yazıçı bu ensiklopediyanın yaranmasında əsas məqsədi açıqlayır: «Dədə Qorqud dünyasına dalmaq coğrafi adlar, tarixi hadisələrin əfsanələşmiş əksi, qəbilə, tayfa adları, adət- ənənələr, dilimizin kökləri ilə bağlı bu gün də yaşayan və yaxud unudulmuş sözlər və başqa bu kimi son dərəcədə önəmli məsələləri arayıb araşdırmaq deməkdir və bütün bunların elmi soraq, məlumat şəklində biçimlənməsi ensiklopediyanın əsas məqsədidir». Anar kitaba yazdığı müqəddimədə «alp», «boy» sözləri ilə bağlı tutarlı fikirlərini bildirir. Dastanın oğuz-türk abidəsi kimi «Azərbaycan, Doğu Anadolu, Qafqaz mühitiylə bağlı olduğunu», dünya qorqudşünaslarından gətirdiyi faktlarla izahını verir. Dastanın ilk və geniş şəkildə tədqiqatını aparan Bartoldun onun Qafqaz mühitində yarandığı fikrini, A.Y.Yakubovski, V.M. Cirmunski, A.N.Kononov, Sənət, sənətkar və zaman 351 K.A.İnostrantsevin də onun fikriylə razılaşdığını, dastanın «mükəmməl nəşrini çap etdirən böyük türk alimi» O.Ş.Gök- yayın Drezden nüsxəsində Azərbaycan şivəsi özəlliklərinin gözə çarpdığı fikrini, Məhərrəm Erginin (M. Ergin yazır: «Kitabi-Dədə Qorqud» bütünlükdə Azərbaycanın törəməsidir. Bu barədə şəxs adları və kitabın toponimiyası çox şey deyir. Yalnız bu deyil, əsərin dilində də Azərbaycan damğası var») fikirlərini, X.Koroğlunun fikirlərini dəstəkləməklə yanaşı, türkçülüyünə sadiq alim kimi bu fikrində də haqlıdır ki, «KDQ- ni israrlı şəkildə Azərbaycanla bağlamaq cəhdləri bu möhtəşəm abidəni Türkiyə türklərindən, yaxud Orta Asiya türkmənlərindən ayırmaq, almaq niyyəti güdmür və belə bir mənasız təşəbbüs mümkün də deyil. Bu xalqların tarixi kökləri, dilləri, mədəni və ədəbi abidələri qədim dövrlərdə də, orta əsrlərdə də, ən son zamanlara qədər də ortaq olmuşdur və KDQ Azərbaycanın olduğu qədər də Türkiyənindir. Dastanın öz mətni əsasında onun Azərbaycanla sıx bağlılığını bir daha göstərməyimizin yalnız bircə səbəbi var-Azərbaycan torpaqlarında türk dilində danışan xalqımızın qədimliyini bir daha təsdiq etmək, KDQ-nın bu gün bizim üçün böyük əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bir danılmaz həqiqəti təsdiq edir: KDQ oğuzlarının, yəni bugünkü Azərbaycan və ona qonşu olan bölgələrdə yaşayan oğuzların qədimliyi, başqa sözlə desək, dastanın qədimliyi bu doğma torpaqlarda yaşayan Azərbaycan türklərinin bu torpaqlarda yaşamalarının çox uzaq tarixinin göstəricisidir». Anar bir alim-tədqiqatçı kimi də maraqlı fikirlərini söy- ləyir. Kitabda onların yarı oturaq, yarı köçəri həyat sürsələr də yerlərinin məlum olduğu, yalnız bircə boyda (ən arxaik boy olan «Basatın Təpəgözü öldürdigi boy»da deyilir: «Məgər, xanım, bir gün Oğuz otururkən üstünə yağı gəldi. Dün içində Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 352 ürkdi, köçdi. Qaçıb gedərkən Aruz qocanın oğlancığı düşmiş, bir aslan bulup götürmiş, bəsləmiş. Oğuz genə əyyamla gəlüb, yurduna qondu. Oğuz xanın ilqıçısı gəlüb xəbər gətürdi» və s) öz yerlərindən köçüb yenidən ora qayıtmalarına işarə olduğunu, oğuzların xanı Oğuzun adının «yalnız bir dəfə» çəkildiyini qeyd edir və bu fikirlərini irəli sürməkdə də haqlıdır: «Demək, bu boyun hadisələri Oğuz xanın yaşadığı çox əski bir zamana aid edilə bilər. İkincisi, oğlanın (Basatın) aslan tərəfindən bəslənib böyüdülməsi də çox arxaik bir motivdir. Həmin boyun başqa əfsanəvi personacı Təpəgöz kimi bu obrazın kökləri çox uzaqlara, hətta qədim yunan əsatiri dövrünə çatır. Deməli, bu çox qədim dövrdə oğuzlar müəyyən bir yurdda daimi «otururlarmış» və yağının basqınından hürkərək gecəynən öz yerlərini tərk etmiş, amma bir əyyamdan sonra yenidən qayıdıb öz yurdlarına «qonmuşlar». Təpəgöz mifinin məhz Qafqazla əlaqədar olması Oğuzlar yurdunun ta əskidən bəri Azərbaycan torpaqlarında yerləşməsinin çox arxaik bir əfsanədə əks- sədasıdır». Dastanın yaşıyla bağlı mübahisəli məsələlərə də diqqət yetirən Anar onun yaşının 1500 ildən çox olduğunu söyləmək- də haqlı olan alimlər qarşısına müxtəlif mənbələrdən gələn tarixi məqamları qoyur. Dastanın yaradıcısı Dədə Qorqudla, onun şəxsiyyətiylə bağlı mübahisəli məsələlərə da aydınlıq gətirməyə çalışan yazıçı onun qədimliyini sübut edən şeir texnikasıyla bağlı maraqlı fikirlər, «dastanın yaranmasından əlimizdəki nüsxələrdəki şəklinə qədər keçdiyi dövrləri şərti olaraq» beş mərhələyə ayırması, dastanın dili, dastanın mətnindəki «diri, şirin, yapışıqlı yumor», boyların hər birinin «müstəqil, başqa boylardan asılı olmayaraq anlaşıla bilən bitkin «Oğuznamələr» olduğu haqqında maraqlı fikirləri yazıçıların müstəqillik dövründə də öz kökünə, soyuna bağlılığını əsas Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|