Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 377 özlərinin siyasi kəskinliyi, mübarizliyi ilə əvvəlkilərdən köklü surətdə fərqlənən parlaq poetik nümunələrini yaratmış dövrü kimi» səciyyələndirir. «Afrikanın səsi», «Vətən, ya ölüm», «Laylam mənim, nərəm mənim», «Nifrətim var», «Bahar kimi», «And içirəm», «Mənim şeirim», «Mən Şərqəm», «Qonaq çağırıram bəşəriyyəti» və s əsərlərində «iki əsas və aparıcı istiqamət, məram və məqsəd vardır ki, bunlardan biri vətənimizin dərd-sərini sətiraltı mənalarla göstərməkdirsə, digəri ümumiyyətlə, qeydsiz-şərtsiz, açıq-açığına planetin, dünyanın istisnasız olaraq, bütün bəşəriyyətin taleyini daha qlobal şəkildə düşünməkdən ibarətdir. Müəyyən hallarda isə bu iki xəttin hər ikisinin bir-birini tamamlaması, birgə, müştərək şəkildə alınması, qavranması, yaşanması sonra isə misralarda bədii inikası problemidir. Yəni şairin ürəyi bir teleekran kimi həm özünü, həm də özgəni göstərə bilir; çünki həqiqi sənətkar üçün «özü» və «özgəsi» yoxdur. Bütün qitələrin, bütün ölkələrin, bütün insan məskənlərinin Azadlıq günəşi ayrı- seçkilərsiz olmalıdır. Burada məhəlliçilik, lokallıq, xüsusilik olmamalıdır. X.R.Ulutürk də məhz azadlıq, istiqlal, müstəqillik problemlərini birgə şəkildə, bütöv, bitkin halda mənalandırır. Onun əsərlərində Qərb də, Şərq də, Asiya da, Avropa da, hətta uzaq Afrika da bütün insanların birgə yaşadığı vahid, nəhəng bəşəri ev, bəşəri oda kimi səciyyələndirilməlidir». Xəlil Rzanın getdiyi bu yolun ilk cığırını açanlar vardı; R.Rza («Qızılgül olmayaydı»), S. Vəliyev («Qanadı sınmış quş da uçarmış»), M. Hüseyn («Yeraltı çaylar dənizə axır»), N. Xəzri («O uzaq gecə») əsərləri ilə açmışdı. Onlardan bir az sonra Y.Səmədoğlu «Qətl günü», Elçin «Ölüm hökmü», X.Rza «Davam edir 37» əsərini yaratdı. Şeirdə novatorluğu, yenilikçiyi S. Vurğundan sonra yaradan üçüncü nəslin nümayəndələri (Ə.Kərim, M.Araz, X.Rza Ulutürk, F.Qoca, F. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 378 Sadıq, C. Novruz, M. Əliyev, M.Yaqub, V.Səmədoğlu, Ə.Salahzadə, İ.İsmayılzadə, M.İsmayıl, Ağa Laçınlı, Ağacəfər Həsənli, Ağasəfa, Ağəddin Mansurzadə, Allahverdi Tağızadə və b.) «öz mənəvi atalarının yolunu namusla, vicdanla, həm də yaradıcılıqla davam etdirirlər. İstiqlal ordeninə layiq görülmüş B.Vahabzadə, M.Araz, X.Rza ədəbiyyatımızın nəhəng simalarıdır. X. Rza gözəl tənqidçi, görkəmli ədəbiyyatşünas kimi də ədəbiyyatımızda yaşayır. Onun S.Vurğun, R.Rza, M.Müşfiq, M. Dilbazi və b. sənətkarlarımız haqqında, poeziya haqqında, bu poeziyanı yaradan şairlərimiz haqqında dəyərli tədqiqat işlərinin («Poemalar haqqında qeydlər», «Tarixi-romantik poema», «Ədəbiyyatımızda poema canrının yaranması və inkişafı», «Bakının dastanı» və poema canrının bəzi məsələləri» və s) müəllifidir: «Bütün bunlar isə şairin yaradıcılıq diapazonunun genişliyindən, erudisiyasının, dünyagörüşünün, maraq dairəsinin vüsətindən, əhatəliliyindən xəbər verirdi. Biz hələ onun yüzlərcə bütöv cildlərə sığmayan xatirələrini demirik». Yusif Səmədoğlu yaradıcılığı ədəbi tənqidin daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun yaradıcılığına diqqət yetirdikdə, doğrudan da, bir həqiqətin şahidi oluruq ki, Yusif Səmədoğlu «yazdığı əsərlərin heç birində keçilmiş, tapdalanmış yollarla getməmiş, hər birində elə bir oricinal mövzu və onu ifadə üçün elə bədii forma və yazı tərzi tapmışdır ki, oxucu onların problematikası, xarakterlər, təbiət təsvirləri, dil ifadə gözəlliyinə, məna və mətləb dərinliyinə heyran olmaya bilmir. Başqa sözlə desək, onlar bizi özlərinin məzmunu, ideyası, surətlər aləmi ilə cəlb edir, hətta bir çox məqamlarda heyrətləndirir». Hekayələrindən «Foto –fantaziya», «220№-li otaq», «46-cı ilin oyunları». «Astana», «İncə dərəsində yaz Sənət, sənətkar və zaman 379 çağı» hekayələri öz məzmun və forması, dil üslub imkanlarının zənginliyi ilə seçilir. Tənqidçi K. Nərimanoğlunun «Astana» əsəri haqqında dediklərini tənqidçi alimlər düzgün sayır və bildirirlər ki, tənqidçi «əsərin ideyasını düzgün dərk edərək, ondakı rəmzi-metaforik nüansları dərindən duyaraq yazmışdı ki, Astana rəmzdir. El-obada deyərlər ki, qapının astanasında dayanmaq olmaz, adamı vurğun vurar. Hekayənin qəhrəmanı da nə içəri girə bilir, nə də çölə çıxa bilir. Nə yaşaya bilir, nə də ölmək istəyir. Həyat astanası, insan ömrünün mənası haqqında bu ibrətli əsər insanı mənəvi saflığa çağırır, tamah, var-dövlət hərisliyi, acgözlüyün psixoloci əsaslarını sarsıdır. Astanada dayanan insanın gərgin anları, əzabları, olum, ya ölüm dilemması qarşısında duran insanın fəci yaşantıları oxucunu mənəvi-əxlaqi cəhətdən təmizləyir. Bir növ katarsisdən çıxa- raraq təmiz dağ havasına aparır». Yazıçının «Qətl günü», «Deyilənlər gəldi başa» bitməmiş romanı, «Yeddi oğul istərəm», «Səmt küləyi» kinossenariləri, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz hekayələri «yaddaqalan, özü barədə fikir doğuran, mülahizələr, mühakimələr yürütməyə əsas verən əsərlərdir». Onun «Qətl günü» romanı kamil, dolğun bir roman olub, ideya-məzmun, mövzu və problematikasına görə, xarakterlərin bütövlüyünə və müxtəlifliyinə görə, bədii forma, şərti-metaforik poetikasına görə XX əsr Azərbaycan romançılığının ən mütərəqqi ənənələrinin davamı və inkişafı baxımından ən gözəl nümunə, ən uğurlu ədəbi hadisə kimi qiymətləndirilir. Bu əsər haqqında ilk elmi-nəzəri fikirlərini bildirən yazıçı bunu ədəbi hadisə kimi qiymətləndirməkdə haqlıdır. Romanda baş verən hadisələrin «üç dövrü» əhatə etdiyi, «kompozisiya bir əsər daxilində müxtəlif dövrlərin hadisələrini, insan talelərini» birləşdirdiyi, «bədii ümumiləşdirmənin gücü Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 380 ilə bu üç dövrün hadisələri»nin «əsas ideyalar, problemlər ətrafında bir axarda, vahid sücetdə inkişaf» etdirildiyi, «hadisələrin gedişindən, obrazların mənsub olduğu zümrəyə uyğun canlı danışıq tərzindən, yerli və milli koloritin təbii təsvirindən hadisələrin hansı dövrdə baş verdiyini, tarixi və ya tarixi-əfsanəvi şəxsiyyətlərin təxmini də olsa» hansı dövrlə əhatələndiyini «müəyyənləşdirmək» mümkün olduğunu qeyd etməklə yanaşı, tənqidçi alimlər bu fikirdədirlər ki, «bəlkə də əsərdəki çoxsücetlilik, çoxşaxəlilik, çox əhvalatçılıq bəlkə də ədibin hekayətlərdən, rəvayətlərdən, əfsanələrdən istifadə ilə deyil, xarakterlərin bolluğu ilə izah olunmalıdır. Lakin bu epizod və əhvalatların hamısı bir-birinə qaynaq edilərək, çox məharətlə bütöv bir vəhdət halına gətirilmişdir. Ona görə də bu surətlərin birinin romanı, dramı və sərgüzəşti elə ustalıqla verilir ki, onların hamısını oxumadan, onları mənimsəmədən əsəri dərk etmək mümkün deyildir. Bu mənada həmin surətlərin hər birinin bioqrafiyası, ömürlüyü ibrətamiz bir pritça-nəsihət təsiri bağışlayır». Yazıçı qələmə aldığı həyatı, insanları bədii boyalarla verir. Sadə bir dillə təsvir edir. Müxtəlif dövrlərdə yaşamış böyük ideyalarla yaşayan əqidə, məslək sahiblərinin zəmanənin əzablarıyla üz-üzə durduğunu, bütün mərhumiyyətlərə dözdüyünü, həm şəxsi, həm də ictimai əzablara «qatlaşdığını», yaşadığı cəmiyyətin xoşbəxtliyi uğrunda mübarizəsini təbii boyalarla verməyə nail olmuşdur. Beləliklə, «yazıçı müxtəlif dövrlərdə obrazların düşdüyü vəziyyəti meydana çıxaran sosial- mənəvi amilləri düzgün aydınlaşdırmağa çalışmış, insan psixologiyasını açmış, onların pis əməllərinin konkret şəraitdən, düşdüyü vəziyyətdən asılı olmasını sübut etmişdir. İnsan psixologiyasına, xalq həyatına, məişət, həyat qayğılarına yaxşı bələd olan yazıçı hadisələri real və canlı boyalarla, xırda Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|