Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 145 iştahası», «Gözün aydın», «Bir gəncin manifesti», «Vətən», «İlyas», «İsrafil», «Şərbət», «Vətən yaraları», «Həyat hekayələri», «Yeni kəndin adamları», «Təzə şəhər», «Sadə hekayələr», «Fitnə», «Yaşıdlarım», «Seçilmiş əsərləri 2 cilddə», «Yolumuz hayanadır», «İnsanlıq fəlsəfəsi», «Gülbəsləyən qız», «Seçilmiş əsərləri 4 cilddə, «Şəfəqdən qalxanlar», «Silah qardaşları», «Dağlar dilə gəldi», «Yaşıdlar», «Ləyaqət» (hekayələr və povestlər və s. kitabların müəllifidir. Mir Cəlal ədəbiyyatşünaslıq, ədəbi tənqid sahəsində elmi–nəzəri əsərlərin də müəllifidir. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ziddiyyətli və mürəkkəb bir dövrünü faktlarla təhlil etmiş, realizm, romantizm, naturalizm və s. haqda ədəbi, elmi-nəzəri mülahizələrini söyləmiş, bu cərəyanlara xüsusi fəsillər ayırmış, dövrün ən kiçik ədəbi hadisələrini, şəxsiyyətlərini öyrənməyə, tədqiq etməyə çalışmış, təkcə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı deyil, həm də klassik ədəbiyyatı- mızı tədqiq etmiş, Nizamidən başlayaraq ədəbiyyat tariximizdə mühüm yer tutan sənətkarların böyük bir qismi haqqında tədqiqat işləri yazmış, bunların hamısı haqqında sözünü deyə bilmiş, Füzuli irsini dərindən təhlil etmiş, onun sənətə baxışını, əsərlərinin dil–üslub xüsusiyyətlərini, xalq danışıq dilindən qaynaqlanması, əsərlərindəki təsvir və ifadə vasitələri Füzuli şeirinin poetikasını təhlil və tədqiq etmişdir. «Füzulinin poetik xüsusiyyətləri» (1940), «Cəlil Məm- mədquluzadənin realizmi haqqında» 1966), «Gülüş bədii silah kimi» (1968), «XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» (dərslik) (1969), «Ədəbiyyatşünaslığın əsasları» (1972), «Klassiklər və müasirlərimiz» (1973), «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» (şərikli) (1982) «Füzuli sənətkarlığı», «Azərbaycanda ədəbi məktəblər» (2005) elmi kitabların, monoqrafiyaların müəllifidir. «Füzulinin poetikası» mövzusunda namizədlik, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 146 «Azərbaycanda ədəbi məktəblər» mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edən Mir Cəlalın ədəbiyyat tarixinin yazılmasındakı fəaliyyətini xüsusilə göstərməliyik. O həm iki cildlik, həm də üç cildlik Azərbaycan ədəbiyyat tarixlərinin əsas müəlliflərindən olmuşdur. Bu da göstərir ki, o həm nasirdir, həm də ciddi elmi əsərlərin müəllifidir. Bütün ömrü boyu elmi, ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş, ədəbi tənqidimiz üçün çox iş görmüş, elmi yaradıcılığı ilə bədii yaradıcılığı «yanaşı, qoşa irəliləmiş, bir–birinə kömək etmiş, bir–birini tamamlamışdır». (Kamal Talıbzadə) Onun «Bir gəncin manifesti» əsərində nəsrimizin ənənələrinin ustalıqla davam etdirildiyini görürük. Mir Cəlal ədəbiyyatımızda satirik-yumoristik əsərlər müəllifi, istedadlı bədii gülüş ustası kimi də tanınır. Mir Cəlal əlliyə yaxın bədii, elmi və publisistik kitabın, beş yüzdən çox məqalə, resenziyanın, elmi-nəzəri əsərlərin, dərsliklərin müəllifidir. Mir Cəlal ilk öncə hekayə ustasıdır. Hekayə canrının inkişafında onun xidmətləri böyükdür. Yazıçının «Bostan oğrusu», «Həkim Cinayətov», «Anket, Anketov», «Özündən naxoş», «İclas qurusu», «Mirzə Şəfi», «Möhlətovun tərcümeyi- halı», «Elçilər qayıtdı» və s. əsərləri yumoristik satirik üslubu ilə seçilir. Hekayələrin hər birində irihəcmli bir nəsr əsərinin materialı olsa da yazıçı onu bir hekayə çərçivəsində yerləşdirə bilir, tənqid hədəfini daha «sərrast» nişan almaqla istəyinə nail olur. Onun hekayələrində qələmə aldığı həyat hadisələri hərtərəfli öz ifadəsini tapır: «Bu hekayələrdə köhnəliklə yeniliyin mübarizəsi, inkişafımıza mane olanların tənqidi, təmiz insani hisslər-vətənpərvərlik, övlad məhəbbəti, ata-analıq mehri-ülfəti kimi motivlərin təsviri ön plana çəkilir. Ədibin elə Sənət, sənətkar və zaman 147 hekayələri də vardır ki, burada satirik, yaxud yumoristik gülüş, şən qəhqəhə yandırıcı göz yaşı ilə, komik, məzəli vəziyyət və səciyyələr faciəvi əhvalat və obrazlarla tez-tez əvəz olunur. «Badam ağacları», «Subaylıq fəlsəfəsi», «Vətən yaraları», «İki ananın bir oğlu», «Muştuluq», «Göylər adamı», «Ailə», «Ayaz», «İnsanlıq fəlsəfəsi» və s. hekayələri belə ciddi səpkidə yazılmış əsərlərdəndir». Mir Cəlalın «Dirilən adam», «Bir gəncin manifesti», «Açıq kitab», «Yaşıdlar», «Təzə şəhər», «Yolumuz haya- nadır?» romanlarını oxuculara sevdirən mətləbin «konkret, yığcam bədii formada, dinamik sücet daxilində ifadə edə bilmək» məharətində görülür. Onun hekayələrində lakonizm əsas keyfiyyətdir. Lüzumsuz təsvirlərdən yan qaçan ədib hadisənin məğzini, özəyini təşkil edən, mətləb və məzmunu ön plana çəkir, fikrini, ideyasını müxtəsər, yığcam fabula əsasında şirin, axıcı, bəzən ciddi, bəzən isə yumoristik tərzdə oxuculara çatdırır». Tənqidçilərin onun yaradıcılığında diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də budur ki, iri həcmli əsərlərində surətlər az olur, onların hər birinin mənəvi aləmini, xarakterlərini dolğun verməklə yaddaşlarda qalmasına nail olur: «Mir Cəlal kənd həyatını, kəndli psixologiyasını yaxşı bilən, dərin müşahidə qabiliyyətinə malik və bunları bədii şəkildə əks etdirməyi bacaran sənətkardır. Yazıçı adətən özünə doğma və yaxın olan bir sahədən mövzu seçir, uzun müddət dərindən müşahidə etdiyi, təsirləndiyi hadisələri qələmə alaraq bədii ümumiləşdirmələr yolu ilə sənət dilinə çevirir. Bu əsərləri oxuyanda adama elə gəlir ki, sən də həmin hadisələrin bilavasitə iştirakçısı olmusan. Beləliklə, həyatı dərindən bilmək, qüvvətli müşahidə qabiliyyəti, başlıca və aparıcı amil- Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 148 ləri seçib fərqləndirmək Mir Cəlal realizmini şərtləndirən cəhətlərdəndir». Mir Cəlalın alim, tənqidçi, ədəbiyyatşünas kimi Azər- baycan ədəbiyyatşünaslığına, eləcə də dünya ədəbiyyatına verdiyi dəyərli elmi-tədqiqat əsərləri var. Adı ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqidimizin inkişafında da birinci çəkilir. Onun öz tənqid-təhlil üsulu, metodu var. «Demək olar ki, onun adı ilə bizim ədəbiyyatşünaslığımızda və ədəbi tənqidimizdə müəyyən tədqiq-təhlil üsulu, metodu mövcud olmuşdur. O, ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sahəsinə gəldiyi zamandan bəri, hamıdan fərqli olaraq, sənət və ədəbiyyatın ən çox nəzəri problemləri ilə məşğul olmuş, adi məqalə və resenziyalarında belə konseptual problemlər qaldıraraq onu elmi ümumiləşdirmələr əsasında həll etməyə səy göstərmişdir. Cəsarətlə demək lazımdır ki, Mir Cəlal 30-cu illərdən başlamış müharibədən sonrakı dövrə qədər bizim bədii ədəbiyyatımızda özünə çox dərin kök salan ritorika- dan, ədəbi-bədii tənqid və ümumən ədəbiyyatşünaslıqda geniş yayılmış quru, cansız, sosioloci təhlildən həmişə uzaqda durmuş, sənətin spesifikliyini heç zaman unutmamış və bu sahədə uğurla qələm işlətmişdir. O, elmi-nəzəri əsərlərini elə mühüm şəxsiyyət və problemlərə həsr edir ki, onlar lokal səciyyə daşımasın, əksinə monoqrafik xarakter kəsb etmiş olsun. Mir Cəlal bədii ədəbiyyatın, bədii yaradıcılığın nəzəri, aktual problemləri, sənətkarlıq məsələləri, gülüş ustalığı, metod və üslub məsələsi, forma axtarışları kimi məsələləri tədqiq edir və bütün hallarda da öz istədiyinə nail olur». Mir Cəlal Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına ədəbiy- yatşünaslıqla bağlı əsərlərində də misilsiz xidmət göstərmişdir. Onun yazıçı və şairlər haqqında dediyi sözlər olduğu kimi yadda qala bilir, oxucu hafizəsinə hopur: «Mir Cəlal bəzən adi, kiçik, replika və yazılarında, tutarlı bir müqayisəsində, obrazlı Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|