Gülxani pənah salatin əHMƏdli səNƏT, SƏNƏtkar
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sənət, sənətkar və zaman 149 deyilmiş bir cümləsində tədqiqat obyektinin bir cəhətini sərrast ifadə edə bilir: filan yazıçı həyatdan, filan isə kitabdan gəlmişdir; Əhməd Cəmil az yazır, saz yazır; Səməd Vurğun bir çoxları kimi yaradıcılığının ilk illərində kağız korlamamışdır; Ənvər Məmmədxanlı özünün məharəti ilə bəzən az ağlabatan vaqeələrə belə oxucunu inandıra bilir və s». Mir Cəlalın ədəbi fəaliyyətindən danışarkən onun elmi, ədəbi–bədii əsərlərinin dilini unutmaq olmaz. Onun əsərlərinin dili canlı xalq dilidir, folklor abidələrindən, Mirzə Cəlil nəsrinin dilindən qidasını alıb. Sözə qənaət edən, fikri yığcam, lakonik, təsirli şəkildə «təbii tərzdə ifadə edən»dir, bəzək-düzəksiz, həyat hadisələrinin sadə və səmimi bir təhkiyə üzərində qurandır. Bütün yaradıcılığı boyu bir dram əsəri yazmışdır ki, bu da müharibə illərinə təsadüf edir. «Mirzə Xəyyam» «şən və ifşaedici» komediyadır. Mir Cəlalın adı gözəl nasir, müəllim, ədəbiyyatşünas, tənqidçi kimi Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə yazılıb. Müasir Azərbaycan nəsrinin inkişafında Əbülhəsən Ələkbərzadənin də rolu böyükdür. O, cəmiyyətin «ictimai və siyasi hadisələrin qaynar burulğanında» yetişən, gördüklərini «bədii sənət dilində əbədiləşdirməyi» bacaran ədiblər sırasındadır. Ədəbi fəaliyyətə «Maarif və mədəniyyət» curnalında çap olunan «Sofi» hekayəsi ilə başlayan Əbülhəsən yaradıcılığının ilk illərində şeirlər yazmışdır. «Dalğalar», «Şahbuzdağ», «Bahar yağışları», «Etirafdan» və s. şeirlərində təbiət lövhələri öz əksini tapır. Bununla belə, «Sofi» hekayəsi ilə istedadlı, oricinal bir yazıçı kimi diqqəti cəlb edib. 20-ci illər Azərbaycan nəsrinin bir növ hekayə dövrü kimi qiymətləndirilir. Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Seyid Hüseyn, Abdulla Şaiq. Amma müasir Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 150 Azərbaycan romanı və povesti yox idi. Tənqidçilər nasirlə- rimizin «uzaq və əzəmətli yürüşə hazırlaşan ordular kimi öz- lərinin potensial gücünü, sənətkarlıq qüdrətini» yoxladıqlarını, roman, povest üçün «ciddi məsuliyyətli hazırlıq» getdiyini, Ə. Ələkbərzadənin də bu dövrdə yetişdiyini bildirirlər. Tarixi mövzularda, ictimai-siyasi hadisələri özündə əks etdirən «Şamo», «Dumanlı Təbriz», «Dirilən adam», «Qəhrəman» romanlarını tənqidçilər «uğurlu romanlar» kimi dəyərləndirirdilər. Əbülhəsənin yaradıcılığında «Yoxuşlar» romanını isə müasir Azərbaycan romanının ilk nümunəsi kimi qiymətləndirirlər. Kənddə kollektivləşmə hərəkatına həsr olunan əsərdir. Əbülhəsən Ələkbərzadə gördüyü, şahid olduğu hadisələri əsərinin mövzusuna çevirirdi. Yazıçı Q. Korabelnikov yazırdı ki, Əbülhəsən «nədən yazmışsa, həmişə iştirakçı və şahid kimi onları öz gözü ilə görmüşdür. Sanki taleyin özü ona həyat təcrübəsi bəxş edir, onu əsrin həlledici vuruşları gedən döyüş, mübarizə meydanına gətirir». Əbülhəsən Ələkbərzadənin yaradıcılığı üçün əsas səciy- yəvi cəhətlər müasirlik və aktuallıqdır. Onun «Araz», «Dünya qopur», «Boşandı», «Yoxuşlar», «Tanışlar», «Atalar və oğullar», «Müharibə» I kitab, «Dostluq qalası», «Dünya qopur», «Tamaşa qarının nəvələri», «Krım hekayələri», «Utancaq», «Sədaqət», «Üç ildən sonra» və s. kitablarındakı bu müasirlikdir: «Əsl müasirlik onun qəhrəmanlarının xarak- terində, amallarında, düşüncə və əməllərindəndir, bədii sücetin və konfliktin səciyyəsində, əsərin ümumi pafosunda və ideya məzmunundadır; nəhayət, onun özünün sənətkar kimi zəmanəsinin sosial tendensiyalarını, ictimai ideallarını məqamında, sərrast duya bilməsində, vətəndaş kimi onların Sənət, sənətkar və zaman 151 həyati qələbəsi uğrunda mübarizənin ön cərgəsində getmə- sindədir». Əli Vəliyev Azərbaycan nəsrinin inkişafında böyük xid- mətləri olan sənətkarımızdır. «Nənəmin cəhrəsi», «Sübut», «Sovqat», «Cəbhə hekayələri», «Gülşən», «Ürək dostları», «Anaqız», 6 cildlik «Seçilmiş əsərləri», «Narahat adam», «Madarın dastanı», «Budağın xatirələri» kimi əlliyə yaxın kitabların müəllifidir. Əli Vəliyev Azərbaycan həyatını, onların Böyük Vətən müharibəsi illərində faşizmə qarşı həm arxa, həm də ön cəbhədə apardığı mübarizəni, qazanılan qələbələri, ölkədə gedən quruculuq işlərini nəsr əsərlərində, hekayə, povest və romanlarında yüksək sənətkarlıqla təsvir etmiş, Azərbaycan nəsrinin inkişafında öz dəsti-xətti ilə seçilmişdir. Əsərləri bu gün də sevilir, oxunur. Ənvər Məmmədxanlı Azərbaycan ədəbiyyatına oricinal əsərlər bəxş edən gözəl sənətkardır. İlk kitabı «Burul-ğan» 1934-cü ildə çapdan çıxmışdır. «Bakı gecələri», «Ayna» (kinossenari), «Qəribə atəş», «Analar və yollar», «Dirilik çeşməsi», «And», «Hekayələr», «Balaca Nərgiz», «Hekayələr», «Seçilmiş əsərləri», «Seçilmiş əsərləri» 2 cilddə, «Qızıl qönçələr» və s. kitabların müəllifidir. 1936-cı ildə ədibin «Bakı gecələri» kitabı çap olunur. Bu kitabdakı hekayələri, sonralar yazdığı «Ananın nəziri», «Kiçik məktub», «Qaralmaz günəş» əsərləri Ənvər Məmmədxanlını ədəbi mühitdə istedadlı qələm sahibi kimi tanıdır. İkinci Dünya müharibəsi dövründə «Qızıl ordu» cəbhə qəzetinin Azərbaycan redaksiyasının xüsusi müxbiri olmuş, Stalinqrada göndərilmiş, müxtəlif cəbhə bölgələrində olmuşdur. Müharibə illərində qələmə aldığı hekayələrində müharibənin dəhşətlərini yaşayan insanların həyatı qələmə alınır. Onun «Buz heykəl» əsəri adi hekayə deyil «başdan-ayağa müharibəyə, faşizmə nifrət, anaya, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 152 həyata və günəşə dərin məhəbbət fəlsəfəsidir. Müharibə təkcə ananı baladan ayırmır, o, qardaşı bacıdan, atanı oğuldan, sevgililəri bir-birindən didərgin salır, çox arzuları ürəklərdə, çox diləkləri gözlərdə qoyur... Ədib təhkiyəni elə sağlam bədii məntiqlə qura bilir ki, hadisəyə hökmən inanmalı olursan». «O, mahnılarda qayıtdı» hekayəsində də müharibə, onun ağrı acıları verilir. «Qərb cəbhəsindən məktub», «Analar yollara çıxdılar», «Yeni ilin hökmü», «Qərbə atəş», «Silahlı dağlar», «Qanlı möhür», «Haralısan, əsgər qardaş», «Ananın ölümü», «Ulduz» «Vasya Luçik», eləcə də «Buz heykəl» hekayələrində tənqidçilər ədibin üslubunda təmkinli hekayəçiliklə, mübariz, döyüşkən, odlu publisistikanın vəhdət təşkil etdiyini görürlər. Ənvər Məmmədxanlının «Boyunbağı», «Karvan da- yandı», «Baş xiyabanda», «Qızıl qönçələr» və s. əsərləri cəbhə mövzusunda yazılmış əsərləridir. Böyük Vətən müharibəsi illərində sovet ordusu sırala- rında Tehrana getmiş yazıçı orada yaşayan qardaşlarının həyat tərzinin, ağır güzəranının şahidi olmuşdur. Təbriz camaatının acınacaqlı taleyindən bəhs edən «Baş xiyabanda» hekayəsinin mövzusu ürəkağrıdandır. Müharibənin dəhşətləri, ac, yoxsul insanların fəlakəti, ata-anasını erkən itirdiklərindən çöllərdə ac qalan, ömrü çöllərdə keçən uşaqlardan birinin diləndiyi çörəyi itlərə payladığını təsvir edir. O itlərə ki, «o, hər gecə üşüməsin deyə büzüşüb həmin itlərin arasında yatarmış». Şəhərin baş xiyabanında gördükləri, bütövlükdə İran zülmü altında inləyən məmləkətimizin bir hissəsinin təbrizlilərin-cənubi azərbaycanlıların, ağır, faciəvi həyatından bir səhnə idi. Tənqidçilər romantika, lirizm, lakonik, yığcam forma, rəvan poetik dil, incə duyğularla yanaşı yazıçının əsərlərində zamanın, dövrün xüsusi möhürü olduğu fikrindədir. Öz Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|