Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
248
yunansayağı deyildir. Etika siyasətdən ayrı başa düşülməyə başladı. Hər bir insan öz daxili dünyasını cəmiyyətdən və ətrafından asılı olmayaraq özü formalaşdırdı. Cəmiyyətdən ayrı olan xüsusi əxlaq haqqında təsəvvür yaranır. Görünür ki, epikürçülük heç bir zaman çoxlu ardıcıla malik olmamışdır, stoisizm isə böyük nüfuza malik idi, özü də yalnız Roma zamanında yox. Stoiklərin etik və hüquqi ideyaları orta əsr fəlsəfəsində mühüm rol oynamışdır. Stoisizm bircinsli hərəkat deyildi. O, yunan stoiklərindən Roma stoiklərinə keçid zamanı fundamental dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Kiniklər
104 cəmiyyətdən uzaqlaşmışdılar, sadə və çox zaman primitiv həyat tərzi sürürdülər, bu sadə və primitiv həyat tərzini onlar insan üçün təbii hesab edirdilər (insanın belə bir anlamı insan təbiətinın Aristotel tərəfindən anlaşılmasının tam əksliyi idi). Belə ki, kinik Sinoplu Dioqen (Diogenes from Sinope, b.e.ə. təqribən 404-324 illər) "təbii"ni tərifləyərək və sünini pisləyərək boçkada yaşamışdır.
Ellinistik (yunan) stoisizm - Sitionlu Zenon (Zenon Citium, b.e.ə. təqribən, 336-264), Kleanf (Cleanthes, b.e.ə. 331-232) və Xrisipp (Chrysippus, b.e.ə. təqribən, 278-204) - "orta sinfin" haradasa fərqləndirici cəhəti oldu. Burada vacib amillər olaraq dünyadan yalnız asketik imtina deyil, həm də borc hissi və xarakterin tərbiyəsi
249
nəzərdən keçirilmişdir. Bundan başqa, stoiklər insanların hamısı üçün qüvvəyə malik olan təbii hüquqi qanun barədə danışmağa başladılar. Stoisizm əsasən yuxarıların ideologiyası olduqdan sonra da dəyişməkdə davam etdi. Borc hissinin və xarakter tərbiyəsinin stoiksayağı vurğulanması və ümumi qanunlara stoiksayağı inam yüksək Roma sinifləri üçün cazibəli oldu və onlar stoisizmi, son nəticədə, Roma imperiyasının özünəməxsus ideologiyasına çevirdilər. Bununla eyni zamanda aşağılarda kinizmin o aspektlərindən imtina baş verdi ki, bunlar, dünyadan ayrılmanı nəzərdə tuturdu və onları dövlət əxlaqını dəstəkləyən borc hissinə və güclü və məsuliyyətli xarakterin tərbiyəsinə əsaslanan aspektlər əvəz etdi. Dünyadan ayrılmanın ilkin kinik konsepsiyasından yalnız daxili olanın, özəl olanın xarici olandan, ictimai olandan fərqləndirilməsi qaldı. Tənhalıqda qalan insan (filosof Mark Avreli) öz məhrəm fikirlərini qələmə aldı və eyni zamanda öz vətəndaş borcunu aktiv olaraq yerinə yetirdi (imperator Mark Avreli ). Bir daha vurğulamaq lazımdır ki, daxili və xarici, öz daxilindəki məhrəm fikirlər və xarici yazıq dünyanın idarə olunması işinin ağır məsuliyyəti arasındakı bu bölgü o zaman indi olduğundan daha anlaşıqlı idi. İmperator Avreli başqa nə edə bilərdi? Minimal əmək haqqı və xəstəlik üzrə vəsaitmi? Kifayət qədər inkişaf etməmiş texnologiyaya malik olmayan quldarlıq cəmiyyətindən buna oxşar bir şeyi gözləmək qəribə olardı 107
. Roma stoiklərində - Siseron (Cicero, 106-43 b.e.ə.), Seneka (Seneca, 4 b.e.ə. -65 sonra R. X.), Epiktet (Epictetus, təqribən, 50- 138), Mark Avreli (Marcus Aurelius, 121-180) - ilkin asketiktik və zahidlik askeza (özünüməhdudlaşdırma) və siyasi borc arasındakı gərginliklə əvəzlənir. Roma stoikləri həmçinin əsas yunan siyasi anlayışlarını da inkişaf etdirirlər. Kobud deyilsə, insan artıq qrupun üzvü tərkib hissəsi deyil, ümumi dövlətin daxilində bir fərd kimi və ümumi hüququn bir subyekti kimi çıxış edir. Prinsipcə, bütün fərdlər qanun qarşısında bərabərdir. Fərdin hüququ onun funksiyası ilə deyil, hər yerdə və həmişə tətbiq oluna bilən universal qanunla müəyyənləşirlər. Təbii hüquq ideyası burada özünün inkişaf etmiş formasında çıxış edir.
107 Biz müəyyən bir zehni eksperiment apara və özümüzdən soruşa bilərik: qulların mövcudluğu və varlılar və yoxsullar arasındakı son dərəcə böyük fərqlər zəruri idimi? Məgər, məsələn, sosial antropoloqlar bizi öyrətmirlərmi ki, təbiətşünaslıq və sənaye olmadan da sosial və maddi olaraq təmin olunmuş cəmiyyəti yaratmaq mümkündür? Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|