Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Neoplatonizm
- Antik elmlər
- Tarixşünaslıq
254
bütün hər şey özünü təkrar edirsə, onda dünyanı yaxşılaşdırmaq mümkün deyildir. Bizim edə biləcəyimiz ən yaxşı şey – səbir ilə dözməkdir. Biri imperatordur, başqası isə kölədir və bununla heç nə etmək olmaz. Biz yalnız bizim üçün ayrılmış rolu ləyaqətlə oynaya bilərik. Tarixin oxşar tsiklik fəlsəfəsi fatalistik və antiinqilabi ola bilər. Lakin bu, heç də məcburi deyildir. Bəs, əgər bu özünü təkrarlayan dövran onu nəzərdə tutursa ki, onun müəyyən mərhələsində biz üsyan edirik və ya ictimai reformaları həyata keçiririk? Roma stoiklərinin bəzilərində biz, ən azı, sosial reformaları həyata keçirmək arzusunu görürük. İnsanların sadəcə olaraq bərabər olduqlarını və bununla heç nə etməyin mümkün olmadığını düşünən kiniklərin əksinə olaraq, Roma stoikləri güman edirdilər ki, hamı, prinsipcə əslində deyil, qanun qarşısında bərabərdir. Bərabərlik yalnız məqsəd olaraq mövcuddur. İnsani qanunvericilik və insani siyasət bu idealın mümkün ölçüdə reallaşma vasitəsidir. Ədalətli təbii qanunla Roma imperiyasının qanunlarının aşkar bir surətdə qeyri-identikliyi sosial tənqidin rüşeymini özündə daşıyırdı. Sonradan biz görəcəyik ki, real olaraq mövcud olan ümuminin (imperiya qanunlarının) və ideal ümuminin (təbii qanunun) qarşı-qarşıya qoyulması imperator və papa hakimiyyətlərinin bölgüsü üçün nəzəri əsas olacaqdır. Roma hüquqşünasları stoiklərə, ümumiyyətlə yaxın idilər və qanunların və hüququn tədqiqatı kimi hüquq elminin əsaslarını qoydular. Bizim tərəfimizdən xatırlanan fəlsəfi təlimləri bəzən sokratik məktəblər adlandırırlar, belə ki, onlardan hər biri öz üsuluna malik olsa da, Sokrat irsindən çıxış edir. Onlar üçün ümumi olan - Sokratın fəziləti xoşbəxtlik kimi şərh edən baxışı və «fəziləti müəyyən mənada öyrənmək olar» inamı idi. Yuxarıdakı şərhin xarakteristikasına söykənsək bu cərəyanlar belə bir suala cavab verməyə çalışmışlar ki, fərdin şəxsi xoşbəxtliyi necə təmin oluna bilər? Əgər belə isə, onda biz, görünür, belə bir nəticəyə gələrik ki, təklif olunan "həyati-fəlsəfi" cavablardan heç biri qənaətbəxş deyildir. Cavabların bəzilərində güman olunur ki, maddi anlamda xoşbəxt fərd rifah halına malikdir, amma belələri antik dövrdə nisbətən az idi. Bütün cavabları birləşdirən o idi ki, onlar heç də həmişə bədbəxtliyin qarşısını almağa qabil deyildilər. Hətta ən əqidəli stoik belə heç də həmişə özünü məcbur edə bilməzdi ki, ağır və ölümcül təhlükəli xəstəlik halında özünü xoşbəxt hiss etsin. Həyat fəlsəfəsinin bu təlimlərindən heç biri hər bir kəsin şəxsi xoşbəxtliyini təmin etmək iqtidarında deyildi. Antik dövrün sonlarına doğru belə bir 255
nəticəyə gəldilər ki, insanlar üçün insanlar tərəfindən yaradılan bu təlimlər vəd etdiklərini yerinə yetirə bilmir. Belə olduğu halda xoşbəxt həyatı necə təmin etmək olar? Cavab lap bizim yanımızdadır: fövqəltəbii vasitələrin köməyi ilə, dinin köməyi ilə. Antik dövrün sonunda ehtiraslı dindarlıq bütün dünyanı sardı. Neoplatonizm
Neoplatonizm (Plotin, Plotinus 205-270) dindarlığı ifadə etdiyinə iddia edir. Bu təlimdə fərd nəhəng kosmoloji nizama yerləşdirilir, şər varlığın nöqsanı olaraq, onun iştiraksızlığı, yoxluğu olaraq başa düşülür, cisim (materiya) qeyri-varlıq olaraq, ruh isə varlıq olaraq anlaşılır. Burada məqsəd ruhun dünya ruhu ilə vəhdətinə (unio mystica) nail olmaq üçün özünün ölümə məhkum olan qabığından (bədəndən) xilas olmasıdır. Neoplatonizm həyat üslubu barədə nəsihət deyildir, fövqəltəbii qüvvələr haqqında təlimdir, baxmayaraq ki, bəziləri, onu görünür ki, həyat haqqında konkret dini təlim kimi nəzərdən keçirirdilər. Bu dini ehtiras özünün qaneedici ifadəsini ilk dəfə olaraq xristianlıqda, onun canlı şəxsləndirilmiş tanrı və səmavi cənnət ideyalarında tapdı. Dördüncü əsrdən başlayaraq xristianlıq Roma imperiyasının rəsmi dini oldu. Antik dövr keçmişə döndü, astanada isə xristian Orta əsrləri idi.
Biz artıq qeyd etmişik ki, antik dövrdə fəlsəfə və elm arasındakı fərqləndirici, ayırıcı xətt kifayət qədər dəyişkən idi. Buna baxmayaraq biz bu vaxta qədər əsas diqqəti fəlsəfi ideyalara vermişik. İndi isə biz, praktik mülahizələr ucbatından yalnız qısa xülasə ilə məhdudlaşmalı olsaq da, antik elmin bir sıra əsas sahələrinin yaranması və inkişafı üzərində dayanaq.
Ölçüyəgəlməzi axtarmağa meylli olan spekulyativ kosmoloji ənənələrin əksinə olaraq tarixçilər Herodot (Herodotus, təqribən, 484- 425 b.e.ə.) və Fukidid (Thucydides, 460- 400 b.e.ə.) kosmoloji spekulyasiyadan daha çox təcrübəyə istinad edirdilər və dəyişiləni özlərinin tədqiqat obyekti etdilər. Onlar zaman və coğrafi bağlardan məhrum mifoloji hadisələrdən fərqli ("... Lap çoxdan... ") olan, müəyyən zamanda və 256
müəyyən yerdə baş verən hadisələr barədə danışırdılar. Herodot və Fukidid keçmişdə baş verən hadisələrin izahını psixoloji amillər və dövlətlər arasında güc münasibətləri kimi nisbətən aşkar səbəblərin köməyi ilə axtarırdılar. Əlbəttə ki, Herodotun dünyaanlamında ilahi qüvvə də müəyyən bir yer tuturdu, amma həmin o ilahi qüvvə, tarixi hadisələrin nəzərdən keçirilməsi zamanı nəzərə alınması zəruri olan , qabaqcadan söylənməsi mümkün ola bilməyən tale olaraq çıxış edirdi.
Bu tarixçilərin əsərlərində elmi təfəkkür üsuluna keçid müşahidə olunur. Yunan naturfilosofların əksəriyyətinin əksinə olaraq Herodot və Fukidid keçici və dəyişkən olanı tədqiqatın vacib obyekti kimi nəzərdən keçirirdilər. Bununla da, onlar elmi tədqiqatın empirik idealına faktiki olaraq yaxın idilər, bu ideal isə mövcud dəyişkən reallığın müşahidə və təsvir olunmasından ibarətdir. Bu tarixçilər dəyişilən şeylərin arxasında gizlənən daimi elementlə bağlı olan rasional və çox zaman yoxlanılmayan spekulyasiyalarla isə məşğul olmamışdılar.
Sokrataqədərki filosofların nəzəri spekulyasiyalarının əksinə olaraq Hippokrat (Hippocrates, təqribən, 460-375 b.e.ə.) Herodotun və Fukididin tarixin təsviri sahəsinə tətbiq etdikləri empirik-elmi idealı təbabətə tətbiq etdi. İnsan spekulyasiyalara deyil, müşahidələrə və praktik təcrübəyə əsaslanmalıdır. Hippokrat o antik ənənəyə məxsus idi ki, o, təcrübəyə, faktlara oriyentirli idi. İndi Hippokrat, ehtimal ki, daha çox etik təbabət kodeksinin Hippokrat Andı adlanan formulirovkası ilə məşhurdur. "Apollona, Asklepiyə, Gigiyenaya və Panakeyaya və bütün tanrılara və ilahələrə AND İÇİRƏM, onları şahid gətirirəm ki, öz gücümə və düşüncələrimə uyğun olaraq aşağıdakı vədimi və yazılı öhdəliklərimi vicdanla yerinə yetirəcəyəm: mənə həkimlik sənətini öyrədəni valideynlərimlə bir hesab edəcəyəm, əlimdə olan nemətləri onunla bölüşəcəyəm və zərurət olduğu halda ona onun ehtiyaclarıni ödəyəcəyəm; onun nəslini öz qardaşlarım hesab edəcəyəm və əgər onlar istəsələr, bu sənəti onlara heç bir qarşılıq gözləmədən və heç bir müqavilə olmadan öyrədəcəyəm; nəsihətləri, şifahi dərsləri və təlimdə olan hər bir şeyi öz oğullarıma, öz müəllimimin oğullarına və tibbi qanunla və andla öhdəlik götürdüyüm şagirdlərə öyrədəcəyəm, amma qalan heç bir kəsə. Mən öz gücüm və ağlım yetdiyi qədər xəstələrə faydalı olacağam, heç bir zərərə və ədalətsizliyə yol verməyəcəyəm. Mən məndən öldürücü vasitələr istəyənlərə bunu verməyəcəyəm və
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|